Cmentarz ewangelicki - Bialożewin

Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia

Położenie cmentarza - mapy

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz polny położony przy drodze biegnącej ze Żnina. Z tego miasta wyjeżdżamy ulicą Leśną i jej przedłużeniem po nieomalże 2 km docieramy do cmentarza położonego po prawej stronie drogi. Od północy sąsiaduje ze wspomnianą drogą, a z pozostałych stron z gruntem uprawnym.

Podstawowe informacje

Data założenia	ok. poł. XIX w. (orientacyjnie)
Wyznanie	ewangelicki
Ówczesna parafia	Żnin (od 1852), Barcin-Żnin (1846-1852), Łabiszyn-Barcin (1828-1846)
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,27ha
Nr działki	152
Kształt	zbliżony do prostokąta
Najstarszy zachowany nagrobek	1898 (Hermann Muller)
Istniejąca dokumentacja	?
Zagrożenia	śmieci, dewastacja, splantowanie
Stan zachowania	UPAMIĘTNIONY, Typ VIb
Data ostatniego pochówku | zamknięcia | likwidacji	1945 | ? | -

Sądząc po nikłym odsetku ewangelików w pierwszym spisie statystycznym z 1921 roku wydaje się, że cmentarz przestał być użytkowany przed 1939 rokiem, jednak w okresie okupacji sprowadzono Niemców do gospodarstw uprzednio wysiedlonych z Polaków.

Roślinność

Drzewa	…
Krzewy	lilak, …
Inne	bluszcz, …

Układ zewnętrzny cmentarza czytelny. Układ wewnętrzny nieznany. Brak pomników przyrody.

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	NIE	-	-	-	-
Krzyże	NIE	-	-	-	-
Mogiły obmurowane	TAK	?	?	?	?
Mogiły ziemne	NIE	-	-	-	-
Obeliski	NIE	-	-	-	-
Pola grobowe	TAK	?	?	?	?
Postumenty	TAK	?	?	?	?
Płyty poziome	NIE	-	-	-	-
Płyty pionowe	NIE	-	-	-	-
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	TAK	-	2012	metal	siatka ogrodzeniowa
Brama	TAK	1	2012	metal	furta w ogrodzeniu
Kościół	NIE	-	-	-	-
Kaplica	NIE	-	-	-	-
Krzyż	TAK	1	2012	?	-
Inne	TAK	1	?	beton	studnia

Nagrobki istnieją.
Na cmentarzu pochowano miejscowego właściciela dóbr ziemskich Hermanna Mullera (podobno w 1898) oraz gospodarza o nazwisku Heimann (1945). Pierwotne ogrodzenie z bramą rozebrano.

Inskrypcje

Nie znaleziono. Na podstawie relacji prasowych wiadomo, że istnieją

---

Galeria zdjęć

fot. Romuald Góralski, 2019

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

---

Renowacja

Nie przeprowadzono. Według informacji prasowych pomysł na uporządkowanie terenu istniał już w 2008 roku. Inicjator porządków, ks. prob. Piotr Rutkowski z parafii rzymskokatolickiej pw św. Marcina w Żninie zrealizował cel w 2012 roku, finansując działania. Wykonawcami prac była OSP w Białożewinie i mieszkańcy wsi. Wycięto krzaki, zamontowano ogrodzenie z furtką i ustawiono krzyż z napisem "cmentarz ewangelicki". Niestety porządki nie są kontynuowane. Właściciel terenu - Gmina Żnin - deklaruje, że nie posiada środków na ten cel. Już rok później cmentarz zarósł i taki stan widać na zdjęciach z 2019.
Zadziwiające jest, że przednia ściana ogrodzenia (z furtką) została zamontowana w głębi cmentarza, a nie przy drodze. Drzewa zasadzone kiedyś wzdłuż krawędzi cmentarza wyraźnie pokazują jego granice.

---

Osadnictwo w Białożewinie

Historia

Wieś Białożewin (wówczas Białowieżyce) wymieniona została w bulli papieskiej z 1136 roku. Oznacza to, że wspólnie z ponad 20 innymi miejscowościami była własnością arcybiskupów gnieźnieńskich. Stan taki trwał aż do końca XVIII wieku. Ponieważ bulla wymienia ówczesny stan posiadania, można założyć, że wieś istniała już przynajmniej w XI wieku. W 1331 roku doszczętnie zniszczona przez najazd Krzyżaków. Lokacja wsi na prawie niemieckim nastąpiła w 1341 roku. Sołectwo kupił niejaki Waldon. Przywilej Kazimierza Wielkiego z 1357 roku potwierdza przynależność Białożewina do arcybiskupiego klucza żnińskiego. Według danych z 1685 roku miejscowi kmiecie odrabiali pańszczyznę w folwarku Wenecja. Ilość powinności (prac i opłat) była na tyle duża, że chłopi byli zmuszeni do opuszczenia dzierżawionych łanów kmiecych. W Białożewinie na 21 łanów, aż 12 było opuszczonych. Identycznie było z karczmą. Późniejsza wzmianka z momentu pierwszego rozbioru potwierdza istnienie folwarku na miejscu. Zgodnie z sekularyzacyjną polityką Prus majątki kościelne zostały do 1796 skonfiskowane i stały się domenami państwowymi zarządzanymi przez urzędy domenalne. W 1818 roku taki urząd dla Białożewina mieścił się w Żninie, a od przynajmniej 1833 roku w Gąsawie. Docelowo to właśnie skonfiskowane wsie miały być terenem przeznaczonym pod kolonizację. Ewentualnie majątki sprzedawano osobom prywatnym. Z pewnością niemieckojęzyczni osadnicy zostali osiedleni i tutaj, o czym świadczą statystki z 1833 roku. Wtedy 14% mieszkańców było ewangelikami. Odsetek zwiększył się do 32% w 1860 roku. Wówczas istniała już miejscowa szkoła ewangelicka (od przynajmniej 1853). O ile odsetek ilości protestantów utrzymał się na tym samym poziomie wedle statystyk z 1885 roku, to tuż przed wybuchem I wojny światowej było ich mniej, bo ok. 12%. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę pierwszy spis statystyczny zanotował 5% mniejszość ewangelików w Białożewinie.
Białożewin nie utworzył nigdy obwodu dworskiego aczkolwiek od co najmniej 1869 roku istniał właściciel ziemski. Mowa o rodzinie Muller. Zapiski genealogiczne mówią, że w wymienionym roku Ida Muller wzięła w Białożewinie ślub z Oskarem Emanuelem Wienskowskim, właścicielem dóbr Mierzwin. Jedna z ich córek, Herma Emanualea, wyszła za mąż za przedstawiciela rodu von Bonin. Mullerowie byli właścicielami tutejszego majątku do przynajmniej 1889 roku. Następnymi znanymi właścicielami była żydowska rodzina Cohn z Poznania - wzmianka z 1906 roku. Niewykluczone, że to śmierć Hermanna Mullera (1898 - inf prasowa, niepotwierdzona przez akta USC) spowodowała przejęcie majątku przez Cohnów. Raphael Cohn dzierżył 245 hektarowy majątek jeszcze w 1923 roku. W 1926 roku był już rozparcelowany. Warto zanotować, że prócz Cohnów majątki ponad 50 hektarowe uprawniające do tytułu właściciela ziemskiego mieli w 1913 roku: Emil Heymann, Johann Mazany, Josef Musial i Fryderyk Piechowiak.

Ludzie

Lista strat w I wojnie światowej zawiera następujące nazwiska: Adamski, Balcerzak, Baumgartner, Bauza, Bielejewski, Cieślewicz, Cyganiak, Gadziński, Grajek, Heymann, Jakubowski, Kaczmarek, Kończal, Kowalski, Kroczyk, Kruger, Kubisiak, Langowski, Manthey, Marquardt, Musiał, Muller, Napieralski, Piontek, Poliński, Schreiner, Sempolowitz, Sietkowski, Sobczak, Sosiński, Steltner, Szafrański, Teske, Topolski, Wolniewicz

Księga adresowa z 1928: Brychczyński (kowal), Grzybek (karczma), Musiał (wiatrak), Walczak (kowal), Kazimierz Zięba (właściciel ziemski)

---

Bibliografia:

1. 3172 Znin, 1:25 000, 1940.
2. Adressbuch des Grundbesitzes im Grossherzogthum Posen dem Areal nach von 500 Morgen, Berlin, 1872, s. 154-155.
3. Amtsblatt der Königlichen Preussischen Regierung zu Bromberg, 1853, nr 7, s. 59.
4. Białożewin w PolskieZabytki.pl
5. J. N. Bobrowicz, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, 1846, s. 548.
6. Deutsche Reiches Adressbuch, 1906, s. 590.
7. K. Gapiński, Cmentarz w chaszczach, "Pałuki", 2013, nr 39, http://palukitv.pl/teksty/przestrzen-lokalna/inne/20585-cmentarz-w-chaszczach.html
8. Gemeindelexikon für die Provinz Posen: auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1 Dezember 1885 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1887, s. 245-246.
9. Gueter-Adressbuch der Provinz Posen, Stettin: Paul Niekammer, 1907, s. 260-261.
10. Güter-Adressbuch für die Provinz Posen, 1913, s. 288-289.
11. M. Janecki, Handbuch des preußischen Adels, 1892, s. 611.
12. R. Konieczka, O to miejsce trzeba szczególnie dbać, przedruk z "Pałuk", 23.08.2008, https://fakty.interia.pl/kujawsko-pomorskie/news-o-to-miejsce-trzeba-szczegolnie-dbac,nId,1319737
13. S. Kozierowski, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski T. 1 A-Ł, Poznań, 1921, s. 25.
14. Księga adresowa gospodarstw rolnych województwa poznańskiego, 1926, s. 516-517.
15. Księga Adresowa Obywateli Ziemskich Rzeczypospolitej Polskiej, 1923, s. 88.
16. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1252.
17. Kurzgefasstes statistisches Handbuch der Provinz Posen, Posen, 1877, s. 167.
18. A. Majszak, Polak, Niemiec - człowiek, "Pałuki", 2012, nr 18, http://palukitv.pl/teksty/przestrzen-lokalna/inne/16179-polak-niemiec-czlowiek.html
19. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie, Warszawa: GUS, 1926, s. 126.
20. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XV, cz. 1, s. 132.
21. S. Truchim (red.), Historja powiatu żnińskiego, Poznań, 1928, s. 12, 21, 23, 49, 54, 56, 58, 117, 127, 165, 173, 206.
22. Uebersicht der Bestandtheile und Verzeichniss aller Ortschadten des Bromberger Regierungsbezirks, 1818, s. 45.
23. Verzeichniss aller Ortschaften des Bromberger Regierungs-Bezirks : mit einer geographisch-statistischen Übersicht derselben, Bromberg, 1833, s. 111.
24. Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg, Bromberg: M. Aronsohn, 1860, s. 136-137.
25. A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochieen in der Provinz Posen, Posen: W. Decker, 1898, s. 440.

---

Lapidaria » powiat żniński » gmina Żnin » Białożewin