Cmentarz ewangelicki - Brodnica (Karbowo)
Położenie cmentarza - mapy
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony na terenie dawnej wsi Karbowo, obecnie część Brodnicy, przy ul. Karbowskiej. Leży na terenie zabudowanym sąsiadując z zabudowaniami i ulicami: od północy z ul. Skromną, od wschodu z gospodarstwami domowymi, od południa z ul. Karbowską, a od zachody z ul. Półwiejską.
Podstawowe informacje
| Data założenia |
1900 |
| Wyznanie |
ewangelicki |
| Ówczesna parafia |
Brodnica (od 1772, pierwsi protestanci w Brodnicy już w 1553), w majątku Karbowo istniała kaplica |
| Status |
nieczynny |
| Powierzchnia |
~0,31 ha |
| Nr działki |
2274 |
| Kształt |
zbliżony do prostokąta |
| Najstarszy zachowany nagrobek |
nagrobki zlikwidowane |
| Istniejąca dokumentacja |
- |
| Zagrożenia |
dewastacja, likwidacja |
| Stan zachowania |
UPAMIĘTNIENIE SYMBOLICZNE, Typ IIa |
| Data zamknięcia, likwidacji |
1973, 1975 |
Ostatnią cywilną osobą tu pochowaną była Emma Minna Burkowski z domu Zademag (26.06.1876-06.01.1945), urodzona w Ernestowie (pow. świecki)
Roślinność
| Drzewa |
dąb, klon, … |
| Krzewy |
iglaki, … |
| Inne |
trawa… |
Układ cmentarza czytelny. Utworzono aleję biegnącą do kamienia upamiętniającego pochowanych tu jeńców radzieckich. Niewykluczone, że jest to przebieg pierwotnej alei głównej na tym cmentarzu.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Cenotafy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Cippusy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Grobowce |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Krzyże |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Obeliski |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Mogiły obmurowane |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Mogiły ziemne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Płyty poziome |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Płyty pionowe |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Pola grobowe |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Postumenty |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Przyścienne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| ŁĄCZNIE |
- |
| Elementy |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Ogrodzenie |
TAK |
- |
? |
metal |
niskie ogrodzenie zamontowano od strony ulic, od wschodu jest ogrodzenie prywatne |
| Brama |
TAK |
- |
- |
- |
niskie furtki od ul. Skromnej i Karbowskiej, bez bram wejściowych |
| Kościół |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Kaplica |
NIE |
- |
- |
- |
istniała tu kaplica przedpogrzebowa |
| Inne |
TAK |
2 |
XX w. |
beton, granit, ? |
pomnik upamiętniający jeńców radzieckich i pomnik upamiętniający cmentarz ewangelicki |
Na cmentarzu pochowano w masowych grobach jeńców radzieckich pomordowanych w latach 1941-1945 z obozów w Brodnicy i Szczuce. Podobno miało być ich ok. 2000. W 1945 pochowano także kilkudziesięciu żołnierzy niemieckich. Na pewno nie mieli tu swoich grobów właściciele Karbowa, za to istniała kwatera wojenna z I wojny.
Inskrypcje
Galeria zdjęć
fot. Mariusz Kaniecki, 2016
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
Renowacja
Nie przeprowadzono. Cmentarz został zamknięty administracyjnie 11 lipca 1973. Wiosną 1975 splantowano go likwidując wszystkie nagrobki oraz zamontowano pomnik ku czci żołnierzy radzieckich. Jego odsłonięcie nastąpiło 8 maja 1975. W 1996 roku odbyły się prace ekshumacyjne w wyniku których wydobyto szczątki 9 żołnierzy niemieckich. Uroczyste odsłonięcie pomnika upamiętniającego cmentarz nastąpiło 23 czerwca 2007 roku. Pomnik powstał z inicjatywy dr Rudolfa Birkholza, który był jego fundatorem. Nabożeństwu ekumenicznemu przewodzili ks. Michał Walukiewicz z Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Rypinie, ks. Wiesław Pacek z rzymskokatolickiej Parafii pw. Jezusa Miłosiernego w Brodnicy i ks. Mariusz Kowalski z rzymskokatolickiej Parafii pw. Św. Katarzyny z Brodnicy.
Osadnictwo w Karbowie
Historia
Najstarsze informacje na temat Karbowa pochodzą z 1239 roku i była to wówczas własność biskupstwa płockiego. W czasach krzyżackich podlegało pod komturstwo brodnickie. Jeśli chodzi o stosunki własnościowe to większość stanowiły łany czynszowe podlegające zakonowi, ale były także łany sołtysie i rycerskie. W okresie I Rzeczpospolitej wieś administracyjnie podlegała pod starostwo brodnickie - grunty czynszowe, sołtysie i lemańskie. Wizytacja kościelna z 1672 mówi o podziale Karbowa na 2 części: królewszczyznę z 10 gospodarstwami chłopskimi i własność szlachecką niejakiego Selinskiego. Ta z kolei, zwana w 1703 wójtówką została nadana przez Augusta II pułkownikowi Guttry. Właściciele w ciągu dwóch późniejszych dekad dokupili łany sołtysie i lemańskie, a już w 1710 nadawali ziemię na prawie emfiteutycznym. W 1749 Karbowo zostało sprzedane Dominikowi Rembielińskiemu. Rodzina Rembielińskich sprzedała majątek Florianowi Lehwald-Jezierskiemu w 1802, a ten w 1804 sprzedał go sekretarzowi poczty i właścicielowi młyna Niskie Brodno Ernstowi Kriegerowi. Po śmierci jego syna Ernsta Otto, Karbowo trafiło w 1895 w ręce berlińskiego banku ziemskiego celem parcelacji jednak ostatecznie kupił go Georg Lehmann (1898?). Lehmannowie władali Karbowem do 1945 roku, lecz już w 1928 część ziemi zasiliło teren miasta Brodnica.
Ewangelicy nigdy nie stanowili większości mieszkańców Karbowa. Ich ilość kształtowała się w granicach 25-33%. Tutejsi ewangelicy należeli do parafii ewangelickiej w Brodnicy, ale posiadali własną kaplicę we dworze.
Ludzie
Lista strat z I wojny światowej: Chudziński, Fukowski, Heinzelmann, Muller, Paetz, Sosnowski, Szypszyński, Treichel, Zarembski, Żukowski
Księga adresowa z 1928: Andrzejewska (zajazd), Behnke (malarz, ogrodnik), Borowski (rzeźnik), Chlonba (ślusarz), Dobrzyński (manufaktura), Dulczewski (młyn w Niskim Brodnie), Głabiszewski (handel bydłem), Gogolin (jadłodajnia), Górski (kołodziej), Holtzel (cegielnia, gorzelnia), Jastrzebski, (właściciel gospodarstwa, 87), Jurkiewicz (zajazd), Kruger (budowa studni), Wilhelm Lehmann (właściciel majątku, 1312), Lope (koszykarz), Nicikowski (mleczarnia), Otto (lekarz), Owczarczyk (zajazd), Perszta (rybołówstwo), Rajkiewicz (rybołówstwo, zajazd), Reinert (kowal), Schroder (kowal), Tobolewski (restauracja), Tyczyński (maszyny rolnicze, ślusarz), Werner (szewc), Witkowski (krawiec), Wolff (przedsiębiorca budowlany), Zaks (manufaktura), Alojzy Zedlewski (właściciel gospodarstwa, 61), Wielhelm Zielke (właściciel gospodarstwa, 94)
Bibliografia:
- 2782 Strasburg, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1911.
- Gemeindelexikon für die Provinz Westpreussen : auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1885 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1887, s. 100-101.
- Gminny program opieki nad zabytkami miasta Brodnicy na lata 2013 - 2016, 2012, s. 16.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 546-548.
- E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 182-183.
- Karbowo w internetowym Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=945&q=karbowo&d=0&t=0
- Karbowo w PolskieZabytki.pl, http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1480/Karbowo/
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1169.
- H. Plehn, Ortsgeschischte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Königsberg, 1900, s. 58-59.
- Program opieki nad zabytkami Gminy Brodnica na lata 2011-2014, Brodnica, 2010, s. 26, 39-53, http://archiwum.brodnica.ug.biuletyn.net/upload/File/Program_Opieki_nad_Zabytkami_Gminy_Brodnica.pdf
- H. Siekierska, Odsłonięcie tablicy na cmentarzu ewangelickim, "Ziemia Michałowska", 2007, nr 4, s. 5.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 3.
- Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Brodnica. Część A. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego, Brodnica 2010, s. 27, 28, 48, http://archiwum.brodnica.ug.biuletyn.net/upload/File/3%2839%29%281%29.pdf
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. III, s. 834.
- J. Wultański, Brodnickie nekropolie, 2001, s. 18-20.
- J. Wultański, Historia ewangelicyzmu brodnickiego, Brodnica 1998
