Cmentarz ewangelicki - Brzoza (gm. Nowa Wieś Wielka)

del.icio.usFacebook


Położenie cmentarza - mapy

Przechwytywanie.jpg

Opis cmentarza

zabudowany.png mennonici.png
Położenie

Cmentarz położony w południowej części miejscowości przy ul. Powstańców Wielkopolskich. Jedziemy drogą krajową nr 25 z Bydgoszczy w kierunku Inowrocławia i dojeżdżamy aż do skrzyżowania z początkiem drogi wojewódzkiej nr 254 (ul. Łabiszyńska). Ok. 600 metrów dalej skręcamy w lewo w ulicę Powstańców Wielkopolskich, którą jedziemy tak długo aż zobaczymy tory kolejowe. Cmentarz znajduje się po naszej prawej stronie. Od północnego wschodu graniczy z drogą i torami kolejowymi, od północnego zachodu z terenem gospodarstwa domowego, a z pozostałych stron z nieużytkami.

Podstawowe informacje
Data założenia I poł. XIX w.
Wyznanie ewangelicki
Ówczesna parafia Brzoza (od 1907), Nowa Wieś Wielka (1860-1910), Bydgoszcz (1773-1860)
Status nieczynny
Powierzchnia ~0,15ha
Nr działki 88
Kształt zbliżony do prostokąta
Najstarszy zachowany nagrobek 1859
Istniejąca dokumentacja ?
Zagrożenia dewastacja
Stan zachowania UPORZĄDKOWANY Typ VIa
Data zamknięcia, likwidacji 1945, -
Roślinność
Drzewa dąb, …
Krzewy lilak, …
Inne trawa, …

Brak alei informacji o istnieniu alei. Brak pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny.

Nagrobki i inne elementy
Nagrobki
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Cenotafy NIE - - - -
Cippusy NIE - - - -
Grobowce NIE - - - -
Krzyże TAK 1 XXI w. drewno z krucyfiksem
Mogiły obmurowane TAK 13 I poł. XX w. lastryko, beton, drewno
Mogiły ziemne NIE - - - -
Obeliski NIE - - - -
Pola grobowe NIE - - - -
Postumenty TAK 9 1859 - I poł. XX w. lastryko, beton, piaskowiec przy mogiłach i osobno, w tym 2 podstawy pod krzyż, 1 "dąbek", 1 "książka"
Płyty poziome NIE - - - -
Płyty pionowe NIE - - - -
Przyścienne NIE - - - -
RAZEM 18 stanowisk
Elementy
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Mur ogrodzeniowy NIE - - - -
Brama NIE - - - -
Kościół NIE - - - -
Kaplica NIE - - - -
Inne TAK 2 2013 metal, beton, drewno tablica informacyjna, schody z kostki brukowej i podkładów kolejowych

Brak danych o pochówkach osób znanych i szczególnie zasłużonych.

Inskrypcje


Galeria zdjęć

fot. Michał P. Wiśniewski, 2016

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3
{$caption}
fot. 4
{$caption}
fot. 5
{$caption}
fot. 6
{$caption}
fot. 7
{$caption}
fot. 8
{$caption}
fot. 9
{$caption}
fot. 10
{$caption}
fot. 11
{$caption}
fot. 12
{$caption}
fot. 13
{$caption}
fot. 14
{$caption}
fot. 15
{$caption}
fot. 16
{$caption}
fot. 17
{$caption}
fot. 18
{$caption}
fot. 19
{$caption}
fot. 20
{$caption}
fot. 21
{$caption}
fot. 22
{$caption}
fot. 23
{$caption}
fot. 24
{$caption}
fot. 25
{$caption}
fot. 26
{$caption}
fot. 27
{$caption}
fot. 28
{$caption}
fot. 29
{$caption}
fot. 30
{$caption}
fot. 31

fot. Tomasz Raczyński, 2015

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3
{$caption}
fot. 4
{$caption}
fot. 5
{$caption}
fot. 6
{$caption}
fot. 7
{$caption}
fot. 8
{$caption}
fot. 9
{$caption}
fot. 10
{$caption}
fot. 11
{$caption}
fot. 12
{$caption}
fot. 13
{$caption}
fot. 14
{$caption}
fot. 15
{$caption}
fot. 16
{$caption}
fot. 17
{$caption}
fot. 18
{$caption}
fot. 19
{$caption}
fot. 20
{$caption}
fot. 21
{$caption}
fot. 22
{$caption}
fot. 23
{$caption}
fot. 24

Renowacja

Wycięcie roślinności, ustawienie nagrobków, a także utworzenie schodów i postawienie tablicy zrealizowano w 2013 roku. Niestety nie wiadomo nam to to uczynił. Najwyraźniej osoby mające coś wspólnego z koleją gdyż do budowy schodów i murku oporowego wykorzystano drewniane podkłady kolejowe.
Zadbano by zachować roślinność na skrajach. Znicze i kwiaty (sztuczne) świadczą o stałej opiece nad miejscem.
Wizytacja w latach 30. XX w. wykazała niejasności co do podziału własności cmentarza.


Osadnictwo w Brzozie.

Historia

Pierwsza wzmianka o Brzozie pochodzi z rejestru podradlnego z 1489 roku. Wówczas teren należał do książąt kujawskich, a z czasem wieś weszła w skłąd królewszczyzn starostwa bydgoskiego. Potop szwedzki i kolejna wojna północna nie oszczędziły miejscowości. Brzoza ujęta jest co prawda w lustracji królewszczyzn z 1681 (a nieobecna w 1661) jednak późniejsze spisy z 1713 i 1717 notują wieś podobnie jak szereg innych okolicznych osad jako desertę czyli opuszczoną. Informacje o nowym zasiedleniu pochodzą z 1744 gdy wójtostwo bydgoskie masowo osiedlało nowych osadników za pomocą kontraktów typu olęderskiego. W tym wypadku dzierżawca wójtostwa generał Henryk Baudisson zezwolił na osiedlenie się 5 gburów i 2 chałupników. Z nazwisk osadników możemy przypuszczać, że byli to polskojęzyczni mieszkańcy. Prócz rolnictwa trudnili się rybactwem, owczarstwem i smolarstwem. Podobne kontrakty zawarto w 1767.
Po pierwszym zaborze pruskim Brzoza stałą się wsią rządową podlegającą urzędowi domenalnemu w Bydgoszczy. Należy tu wspomnieć, że Brzoza do co najmniej 1885 roku stanowi osobną miejscowość, niezależną od pobliskich Chmielników. Tak się złożyło, że w granicach Brzozy wybudowano stację kolejową o nazwie Hopfergarten, czyli Chmielniki. Już autorzy Słownika geograficznego… zwrócili uwagę na fakt, że stacja powinna przyjąć nazwę Brzoza. Prawdopodobnie połączenie Brzozy, w której większość stanowili katolicy i kolonii Chmielniki zamieszkałej prawie wyłącznie przez ewangelików miało na celu statystyczne rozmycie ludności katolickiej, w domyśle polskiej. W latach 80. XIX wieku ewangelicy stanowili 31% mieszkańców wsi. Do chwili utworzenia w Brzozie parafii ewangelickiej w 1907, uczęszczali oni do parafii w Nowej Wsi Wielkiej. Kościół wybudowano w 1912 - obecnie nie istnieje. Według spisu z 1921 blisko 44% mieszkańców było ewangelikami.

Ludzie

Księga strat z I wojny światowej zawiera następujące nazwiska: Behnke, Bensel, Breitenfeld, Bronsch, Buschkewitz, Bolke, Dietrich, Dobusch, Domdey, Furstenau, Henning, Hoppe, Huth, Jeschke, Koczykowski, Konopa, Kozikowski, Krahn, Kobernick, Ladinski, Lange, Lenz, Lepczinski, Markus, Meinert, Nadolny, Nowak, Papke, Pilarski, Pusch, Raschke, Reidt, Riemer, Ristau, Scherbarth, Schroder, Schumann, Szpotkowski, Spichal, Strohschein, Szczygielski, Szymanski, Wegner, Wozniak, Ziesack, Zuhlke

Księga adresowa z 1928 r. zawiera następujące nazwiska: Behnke (zajazd), Bitzer (restauracja), Mathews (murarz), Miklas (zakład kapielowy), Uhlendorf i Renkawitz (tartak), Ziemke (piekarz)

Księga adresowa z 1941 r. zawiera następujące nazwiska: Behnke (zajazd), Bohnke (mleczarnia), Gillhardt (ryby), Spenler (szewc), Thiede (rzeźnik), Werner (kowal), Ziemke (piekarz)


Źródła i opracowania:

  1. 2974 Hopfengarten, Messtischblatt, 1:25 000, 1940. comp.jpg
  2. J. N. Bobrowicz, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, 1846, s. 426. comp.jpg
  3. Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 96. comp.jpg
  4. Z. Górski, R. Kabaciński, A. Mietz, Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1765. Województwo inowrocławskie, Bydgoszcz: Wydawnictwo UKW, 2011, s. 54.
  5. R. Guldon, Z. Guldon, Inwentarz wójtostwa bydgoskiego z 1744 roku, "Bydgoskie Towarzystwo Naukowe", Prace Wydziału Nauk Humanistycznych, Seria C, nr 10, Prace Komisji Historii, VII, 1970, s. 91
  6. Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI wieku, Toruń-Łódź: TNT - PWN, 1964, s. 83.
  7. W. Hubatsch, Die evangelischen General-Kirchenvisitationen in den von Ost- und Westpreußen sowie Posen 1920 abgetrennten Kirchenkreisen, 1971, s. 366-367.
  8. R. Kabaciński, Inwentarze starostwa i wójtostwa bydgoskiego z lat 1753-1766, "Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Źródła do dziejów Bydgoszczy", nr 9, 1977, s. 24, 65.
  9. S. Kozierowski, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski, t. I A-Ł, Poznań, 1922, s. 78. comp.jpg
  10. G. Meinhardt, Aus Brombergs Vergangenheit. Ein Heimatbuch für den Stadt- und Landkreis,Wilhelmshaven : Bidegast-Vereinigung e. V., 1973, s. 44.
  11. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1259. comp.jpg
  12. A. Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Wielkopolska, t. I, Warszawa, 1883, s. 255. comp.jpg
  13. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 3. comp.jpg
  14. A. Saran, Die parochiale Entwicklung der ev. Dioceze Bromberg wahrend der letzte 25 Jahre, "Aus dem Posener Lande" 1912, Jg. 7, H. 11. comp.jpg
  15. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. I, s. 423. comp.jpg
  16. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Nowa Wieś Wielka, Nowa Wieś Wielka, 2014, s. 21, comp.jpg
  17. Uebersicht der Bestandtheile und Verzeichniss aller Ortschadten des Bromberger Regierungsbezirks, 1818, s. 10. comp.jpg
  18. Verzeichniss aller Ortschaften des Bromberger Regierungs-Bezirks : mit einer geographisch-statistischen Übersicht derselben, Bromberg: Gruenauer, 1833, s. 9. comp.jpg
  19. Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg, Bromberg: M. Aronsohn, 1860, s. 4-5. comp.jpg
  20. A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochieen in der Provinz Posen. Posen: W. Decker, 1898, s. 112-113. comp.jpg
  21. F. Żmidziński, Przemiany w gospodarce wiejskiej starostwa bydgoskiego, BTN, prace Wydziału Nauk Humanistycznych, Seria C, nr 13, Prace Komisji Historii, 9, 1973, s. 97, 104.

O ile nie zaznaczono inaczej, treść tej strony objęta jest licencją Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 License