Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony w południowej części miejscowości przy ul. Powstańców Wielkopolskich. Jedziemy drogą krajową nr 25 z Bydgoszczy w kierunku Inowrocławia i dojeżdżamy aż do skrzyżowania z początkiem drogi wojewódzkiej nr 254 (ul. Łabiszyńska). Ok. 600 metrów dalej skręcamy w lewo w ulicę Powstańców Wielkopolskich, którą jedziemy tak długo aż zobaczymy tory kolejowe. Cmentarz znajduje się po naszej prawej stronie. Od północnego wschodu graniczy z drogą i torami kolejowymi, od północnego zachodu z terenem gospodarstwa domowego, a z pozostałych stron z nieużytkami.
Podstawowe informacje
| Data założenia | I poł. XIX w. |
| Wyznanie | ewangelicki |
| Ówczesna parafia | Brzoza (od 1907), Nowa Wieś Wielka (1860-1910), Bydgoszcz (1773-1860) |
| Status | nieczynny |
| Powierzchnia | ~0,15ha |
| Nr działki | 88 |
| Kształt | zbliżony do prostokąta |
| Najstarszy zachowany nagrobek | 1859 |
| Istniejąca dokumentacja | ? |
| Zagrożenia | dewastacja |
| Stan zachowania | UPORZĄDKOWANY Typ VIa |
| Data zamknięcia, likwidacji | 1945, - |
Roślinność
| Drzewa | dąb, … |
| Krzewy | lilak, … |
| Inne | trawa, … |
Brak alei informacji o istnieniu alei. Brak pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | TAK | 1 | XXI w. | drewno | z krucyfiksem |
| Mogiły obmurowane | TAK | 13 | I poł. XX w. | lastryko, beton, drewno | |
| Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | NIE | - | - | - | - |
| Postumenty | TAK | 9 | 1859 - I poł. XX w. | lastryko, beton, piaskowiec | przy mogiłach i osobno, w tym 2 podstawy pod krzyż, 1 "dąbek", 1 "książka" |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| RAZEM | 18 stanowisk | ||||
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
| Brama | NIE | - | - | - | - |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Inne | TAK | 2 | 2013 | metal, beton, drewno | tablica informacyjna, schody z kostki brukowej i podkładów kolejowych |
Brak danych o pochówkach osób znanych i szczególnie zasłużonych.
Inskrypcje
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2016
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
 |
| fot. 25 |
 |
| fot. 26 |
 |
| fot. 27 |
 |
| fot. 28 |
 |
| fot. 29 |
 |
| fot. 30 |
 |
| fot. 31 |
fot. Tomasz Raczyński, 2015
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
Renowacja
Wycięcie roślinności, ustawienie nagrobków, a także utworzenie schodów i postawienie tablicy zrealizowano w 2013 roku. Niestety nie wiadomo nam to to uczynił. Najwyraźniej osoby mające coś wspólnego z koleją gdyż do budowy schodów i murku oporowego wykorzystano drewniane podkłady kolejowe.
Zadbano by zachować roślinność na skrajach. Znicze i kwiaty (sztuczne) świadczą o stałej opiece nad miejscem.
Wizytacja w latach 30. XX w. wykazała niejasności co do podziału własności cmentarza.
Osadnictwo w Brzozie.
Historia
Pierwsza wzmianka o Brzozie pochodzi z rejestru podradlnego z 1489 roku. Wówczas teren należał do książąt kujawskich, a z czasem wieś weszła w skłąd królewszczyzn starostwa bydgoskiego. Potop szwedzki i kolejna wojna północna nie oszczędziły miejscowości. Brzoza ujęta jest co prawda w lustracji królewszczyzn z 1681 (a nieobecna w 1661) jednak późniejsze spisy z 1713 i 1717 notują wieś podobnie jak szereg innych okolicznych osad jako desertę czyli opuszczoną. Informacje o nowym zasiedleniu pochodzą z 1744 gdy wójtostwo bydgoskie masowo osiedlało nowych osadników za pomocą kontraktów typu olęderskiego. W tym wypadku dzierżawca wójtostwa generał Henryk Baudisson zezwolił na osiedlenie się 5 gburów i 2 chałupników. Z nazwisk osadników możemy przypuszczać, że byli to polskojęzyczni mieszkańcy. Prócz rolnictwa trudnili się rybactwem, owczarstwem i smolarstwem. Podobne kontrakty zawarto w 1767.
Po pierwszym zaborze pruskim Brzoza stałą się wsią rządową podlegającą urzędowi domenalnemu w Bydgoszczy. Należy tu wspomnieć, że Brzoza do co najmniej 1885 roku stanowi osobną miejscowość, niezależną od pobliskich Chmielników. Tak się złożyło, że w granicach Brzozy wybudowano stację kolejową o nazwie Hopfergarten, czyli Chmielniki. Już autorzy Słownika geograficznego… zwrócili uwagę na fakt, że stacja powinna przyjąć nazwę Brzoza. Prawdopodobnie połączenie Brzozy, w której większość stanowili katolicy i kolonii Chmielniki zamieszkałej prawie wyłącznie przez ewangelików miało na celu statystyczne rozmycie ludności katolickiej, w domyśle polskiej. W latach 80. XIX wieku ewangelicy stanowili 31% mieszkańców wsi. Do chwili utworzenia w Brzozie parafii ewangelickiej w 1907, uczęszczali oni do parafii w Nowej Wsi Wielkiej. Kościół wybudowano w 1912 - obecnie nie istnieje. Według spisu z 1921 blisko 44% mieszkańców było ewangelikami.
Ludzie
Księga strat z I wojny światowej zawiera następujące nazwiska: Behnke, Bensel, Breitenfeld, Bronsch, Buschkewitz, Bolke, Dietrich, Dobusch, Domdey, Furstenau, Henning, Hoppe, Huth, Jeschke, Koczykowski, Konopa, Kozikowski, Krahn, Kobernick, Ladinski, Lange, Lenz, Lepczinski, Markus, Meinert, Nadolny, Nowak, Papke, Pilarski, Pusch, Raschke, Reidt, Riemer, Ristau, Scherbarth, Schroder, Schumann, Szpotkowski, Spichal, Strohschein, Szczygielski, Szymanski, Wegner, Wozniak, Ziesack, Zuhlke
Księga adresowa z 1928 r. zawiera następujące nazwiska: Behnke (zajazd), Bitzer (restauracja), Mathews (murarz), Miklas (zakład kapielowy), Uhlendorf i Renkawitz (tartak), Ziemke (piekarz)
Księga adresowa z 1941 r. zawiera następujące nazwiska: Behnke (zajazd), Bohnke (mleczarnia), Gillhardt (ryby), Spenler (szewc), Thiede (rzeźnik), Werner (kowal), Ziemke (piekarz)
Źródła i opracowania:
- 2974 Hopfengarten, Messtischblatt, 1:25 000, 1940.
- J. N. Bobrowicz, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, 1846, s. 426.
- Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 96.
- Z. Górski, R. Kabaciński, A. Mietz, Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1765. Województwo inowrocławskie, Bydgoszcz: Wydawnictwo UKW, 2011, s. 54.
- R. Guldon, Z. Guldon, Inwentarz wójtostwa bydgoskiego z 1744 roku, "Bydgoskie Towarzystwo Naukowe", Prace Wydziału Nauk Humanistycznych, Seria C, nr 10, Prace Komisji Historii, VII, 1970, s. 91
- Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI wieku, Toruń-Łódź: TNT - PWN, 1964, s. 83.
- W. Hubatsch, Die evangelischen General-Kirchenvisitationen in den von Ost- und Westpreußen sowie Posen 1920 abgetrennten Kirchenkreisen, 1971, s. 366-367.
- R. Kabaciński, Inwentarze starostwa i wójtostwa bydgoskiego z lat 1753-1766, "Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Źródła do dziejów Bydgoszczy", nr 9, 1977, s. 24, 65.
- S. Kozierowski, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski, t. I A-Ł, Poznań, 1922, s. 78.
- G. Meinhardt, Aus Brombergs Vergangenheit. Ein Heimatbuch für den Stadt- und Landkreis,Wilhelmshaven : Bidegast-Vereinigung e. V., 1973, s. 44.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1259.
- A. Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Wielkopolska, t. I, Warszawa, 1883, s. 255.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 3.
- A. Saran, Die parochiale Entwicklung der ev. Dioceze Bromberg wahrend der letzte 25 Jahre, "Aus dem Posener Lande" 1912, Jg. 7, H. 11.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. I, s. 423.
- Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Nowa Wieś Wielka, Nowa Wieś Wielka, 2014, s. 21,
- Uebersicht der Bestandtheile und Verzeichniss aller Ortschadten des Bromberger Regierungsbezirks, 1818, s. 10.
- Verzeichniss aller Ortschaften des Bromberger Regierungs-Bezirks : mit einer geographisch-statistischen Übersicht derselben, Bromberg: Gruenauer, 1833, s. 9.
- Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg, Bromberg: M. Aronsohn, 1860, s. 4-5.
- A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochieen in der Provinz Posen. Posen: W. Decker, 1898, s. 112-113.
- F. Żmidziński, Przemiany w gospodarce wiejskiej starostwa bydgoskiego, BTN, prace Wydziału Nauk Humanistycznych, Seria C, nr 13, Prace Komisji Historii, 9, 1973, s. 97, 104.