Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony był na wschodniej stronie obecnego bydgoskiego Śródmieścia, przy ul. Jagiellońskiej. Obecnie jako park miejski im. W.Witosa sąsiaduje od północny z ul. Markwarta, od wschodu z ul. M. Piotrowskiego, od południa z ul. Jagiellońską i Pałacem Młodzieży, a od zachodu z blokami i Centrum Rehabilitacji.
Podstawowe informacje
| Data założenia | 1778 |
| Wyznanie | ewangelicki |
| Ówczesna parafia | Bydgoszcz (od 1772) |
| Status | nieczynny, nie przeprowadzono ekshumacji |
| Powierzchnia | ~6,40 ha |
| Nr działki | 19/10, w czasie istnienia także: 18/3, 18/4, 18/6, 19/9, 19/5, 19/6 |
| Kształt | wielokąt |
| Najstarszy zachowany nagrobek | brak |
| Istniejąca dokumentacja | ? |
| Zagrożenia | - |
| Stan zachowania nagrobków | ZLIKWIDOWANY, Typ II (kamień upamiętniający) |
| Data zamknięcia, likwidacji | 1945, 1945-1953 |
Roślinność
| Drzewa | dąb, klon, grab, lipa, kasztanowiec, surmia, sosna, świerk, topola, glediczja, buk, brzoza |
| Krzewy | magnolia, grochodrzew, … |
| Inne | trawa, … |
Układ cmentarza zatarty na skutek likwidacji. Tylko niektóre z alejek odpowiadają dawnym cmentarnym. Występuje aż 5 pomników przyrody.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | NIE | - | - | - | - |
| Obejścia | NIE | - | - | - | - |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły obmurowane | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Postumenty | NIE | - | - | - | - |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| ŁĄCZNIE | ? | ||||
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | od 1898 r. istniał murowany parkan, przedtem drewniany płot |
| Brama | NIE | - | - | - | istniały 4 bramy: 2 od ul. Jagiellońskiej i 2 od ul. Markwarta |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | istniała kaplica cmentarna |
| Inne | NIE | - | - | - | istniał dom zarządcy cmentarza będącego jednocześnie ogrodnikiem; kostnica mieściła się w domu zarządcy; studnie |
Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2014;
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2014
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
 |
| fot. 25 |
 |
| fot. 26 |
 |
| fot. 27 |
 |
| fot. 28 |
 |
| fot. 29 |
 |
| fot. 30 |
 |
| fot. 31 |
Renowacja
Niemożliwa do przeprowadzenia z powodu likwidacji cmentarza. Kilka pomników przeniesiono na cmentarz ewangelicko-augsburski przy ul. Zaświat. Dnia 24 kwietnia 2007 r. odbyła się uroczystość odsłonięcia kamienia upamiętniającego.
Historia cmentarza ewangelicko-unijnego w Bydgoszczy
Historia
Najstarszy bydgoski cmentarz ewangelicki (będący jednocześnie najstarszym cmentarzem Bydgoszczy leżącym poza terenem przykościelnym) otwarto w 1778 r. Rok wcześniej wybrano miejsce, a była to łąka za ogrodami klasztornymi zakonu Klarysek. Pierwotnie był to kwadrat o bokach o długości ok. 50 m. Obszar musiał starczyć bydgoskim protestantom na 20 lat albowiem pierwszego poszerzenia terenu dokonano w 1798 r. Już wtedy ogrodzony był drewnianym płotem, który został zarządzeniem regencyjnym zastąpiony żywopłotem. Kolejne poszerzenia terenu odbyły się w 1832, 1836, 1844, 1852 r. Docelowo cmentarz miał graniczyć z rzeźnią, co w późniejszym czasie okazało się nie do zrealizowania. Ostatecznie nekropolia liczyła 6,5 ha powierzchni.
Dom grabarza, w skład którego wchodziła kostnica wybudowano w 1836 r. Pierwszego stałego grabarza mianowano już w 1802 r. Był nim niejaki Grunwaldt, a po nim jego syn. Kaplicę cmentarną stworzono w 1884 r. Była ona niezbędna z powodu coraz większej ilości pochówków, w tym żołnierzy bydgoskiego garnizonu. Masywny parkan widoczny od strony ulicy powstał w 1898 r. Zastąpił poprzedni żywopłot, który władze policyjne nakazały rozebrać z powodu uszkodzenia.
Po odzyskaniu niepodległości większość bydgoskich ewangelików wyjechała do Niemiec. Gwałtowny ubytek protestantów, chęć przebudowy ulic w okolicy cmentarza, a także względy sanitarne każące powątpiewać w sens istnienia cmentarza w centrum miasta stanowił dla polskich władz argument za zlikwidowaniem cmentarza i zamiany go w park. Z taką inicjatywą wystąpiono w 1927. Władze gminy ewangelicko-unijnej z superintendentem na czele słały wówczas listy protestacyjne uzasadniając, że wiele miejsc jest opłaconych z góry na szereg lat. Ponadto nie powinno usuwać się ewangelickiej przeszłości miasta (cmentarz był w istocie ewangelickim panteonem Bydgoszczy). Dopiero zaskarżenie decyzji magistratu o likwidacji w najwyższym trybunale administracyjnym i orzeczenie z 1934 r. tegoż uchyliło groźbę splantowania cmentarza. Wygrana w kilkuletniej batalii o cmentarz przedłużyło jego istnienie o 11 lat. Na początku wojny doszło tu do przykrych incydentów, mianowicie również zza parkanu cmentarnego strzelano do Polaków podczas krwawej niedzieli.
Wraz z końcem wojny przystąpiono do nieodwołalnej likwidacji cmentarza. Początkowe działania dzikie zostały usankcjonowane prawnie. Działo się to w latach 1945-1953. Oficjalna likwidacja odbyła się pomiędzy 1951, a 1953 r. Nigdy nie dokonano całkowitej ekshumacji wszystkich prochów, a ostatnia z nich odbyła się w 1956 r. gdy budowano muszlę koncertową. Szczątki przeniesiono na cmentarz ewangelicki nowy, będący dziś czynnym cmentarzem ewangelicko-augsburskim. Z relacji mieszkańców pamiętających działania niwelacyjne wynika, że w ogóle nie zważano na godne traktowanie kości. Podczas likwidacji zniszczono wiele cennych z punktu widzenia wartości architektonicznych i historycznych nagrobków. Cząstkę ocalonych przeniesiono podobno na wspomniany cmentarz ewangelicko-augsburski. Oszczędzono bardzo cenną kopię rzeźby Chrystusa Zbawiciela autorstwa Berthela Thorwaldsena, która stała przy grobowcu rodziny fabrykantów Blumwe. Pomnik stoi na terenie kościoła ewangelicko-augsburskiego. Mnóstwo nagrobków stało się obiektem handlu. Cmentarz przemieniono na Park Ludowy, natomiast na części jego dawnego południowo-zachodniego skraju postawiono w 1974 Pałac Młodzieży. W 1984 r. parkowi nadano patrona Wincentego Witosa i odsłonięto jego popiersie oraz zamontowano fontannę.
Ludzie
Omawiany cmentarz był swoistym panteonem bydgoskich protestantów, miejscem wiecznego spoczynku wielu osób zasłużonych dla miasta i jego mieszkańców. Za najstarszy, istniejący na pewno jeszcze w 1938 r. uchodził gładki kamień z napisem - nagrobek chirurga wojskowego Carla Bounescha (1769-1803). Mnóstwo krzyży żeliwnych: rodziny wojskowej Corsep, chirurga powiatowego Johanna Gottfrieda Knopffa (1762-1832), krzyż z orłem burmistrza Carla Bothke (1797-1840). Cztery krzyże w rzędzie stanowiły nagrobek rodziny doktora filozofii Heinricha Romberga pochowanego w 1866 r. Z kolei jedną z najbardziej znanych postacią pochowaną na cmentarzu był Theodor Hippel (1775-1843), pruski polityk skrzydła liberalnego, prezydent regencji kwidzyńskiej oraz opolskiej, urzędnik, pisarz, który na starość osiadł w Bydgoszczy. Nowy pomnik wystawiono w 1900 r. Obok niego spoczywała małżonka Joanna von Rosenberg-Gruszczyńska (1783-1840), córka polskiego generała. Prócz polityków i wojskowych znalazła się cała plejada kupców i przemysłowców bydgoskich, rodziny: Gamm, Peterson, Blumwe, Kolwitz i in. Nie można wspomnieć o założycielu towarzystwa upiększania miasta, założycielu parku gen. Dąbrowskiego i prezydencie regencji bydgoskiej Carlu von Wissmanie (1787-1841). Wśród wielu napisów znalazłoby się także dużo nazwisk francuskojęzycznych, to potomkowie hugenotów, którzy osiedlali się w Prusach, choćby rodzice pisarza i poety Otto Roquette. Niech ostatnim przykładem z osób świata kultury i sztuki będzie pedagog muzyczny, dyrygent Samuel Traugott Steinbrunn (1806-1870).
Spośród form architektonicznych wrażenie robiły grobowce w kształcie piramid oraz jeden z nagrobków, który transportowano w 1916 r. do Bydgoszczy aż z Chin. Jego dekoracje stanowiły węże. Naprzeciwko kaplicy stał cały wykonany z żelaza i posiadający liczne neogotyckie zdobienia nagrobek aptekarza Menzela.
Bibliografia:
- E. Alabrudzińska, Mniejszości wyznaniowe w Bydgoszczy w latach 1920-1939, Toruń: Wydawnictwo UMK, 1995, s. 33.
- Bromergs älteste Friedhof, "Bromberg. Zeitschrift der Bidegast-Verein", 1990, nr 93, s. 11-13.
- E. Gliwiński, Kontrowersje wokół nazwy parku im. W. Witosa, "Kalendarz Bydgoski na rok 1996", Bydgoszcz: TMMB, 1995, s. 303-304.
- V. Kauder, Das Deutschtum in Polen. Ein Bildband, T. 3. Das Deutschtum in Posen und Pommerllen, Plauen im Vogtland: W. Guenter, 1937, s. 64.
- Pamięć o ewangelikach, "Gazeta Pomorska" z 25.04.2007 r., nr 97, s. 15.
- Plan der Stadt Bromberg mit Vororten, Bromberg: A. Dittmann, 1914
- M. Sitarek, Będą leczyć, ale nie na cmentarzu, "Express Bydgoski" z 08.06.2014 r., http://express.bydgoski.pl/33706,Beda-leczyc-ale-nie-na-cmentarzu.html [dostęp: 27.12.2014]
- M. Sitarek, Będzie chociaż miejsce na świeczki, "Express Bydgoski" z 25.04.2007 r., nr 97, s. 10.
- A. Sułkowski, Plan miasta Bydgoszczy, 1:25 000, Bydgoszcz: Zakłady Graficzne "Biblioteka Polska", 1939.
- Zdjęcie satelitarne cmentarza z 1944 r., http://staremapy.bydgoszcz.pl/mapy/zdjecie_lotnicze_bydgoszcz_1944/ [dostęp: 27.12.2014]