Wg opracowania z 1997 r. pozostawiony postument (fot. 9) ma należeć do Pauliny Schwarz z domu Heise (1853-1932), zamieszkałej przy ówczesnej Cmentarnej 1, żony kołodzieja.
Historia
Początki Fordonu związane są z upadkiem Wyszogrodu, który został zniszczony przez Krzyżaków w 1330 r. Przez kilkadziesiąt lat istniała jeszcze wieś i parafia Wyszogród. Dopiero w 1382 r. książę Władysław Opolczyk lokował na prawie chełmińskim nowe miasto na miejscu dzisiejszego Fordonu jednak z dwuczłonową nazwą nawiązującą do starego grodu, czyli Wyszogród-Hoghemburg. Nadał miastu też 4 wsie jako patrymonium leżące dziś w obrębie dzielnicy. Wkrótce nazwa Wyszogród najwyraźniej została zastąpiona przez Fordon. Po raz pierwszy pojawia się w dokumentach w 1409 r. zaś oficjalnie zadebiutowała wraz z nowym aktem lokacyjnym na prawie magdeburskim wystawionym przez Władysława Jagiełłę w 1424 r.
W okresie reformacji mieszczanie fordońscy nie podążyli za protestanckimi prądami religijnymi pozostając przy katolicyzmie. Protestanci byli natomiast obecni we wsiach służebnych, głównie w Pałczu gdzie sprowadzono olędrów w 1643 r. W mieście oprócz katolików spory odsetek stanowili Żydzi notowani od końca XVI w. Niemniej jednak protestanci zaczęli napływać do Fordonu głównie po potopie szwedzkim, a w większych ilościach po zaborze pruskim. Krótko po pierwszym zaborze w 1774 r. odnotowano 200 akatolików (zapewne protestantów, 21%), 500 Żydów i 254 katolików.
Do utworzenia samodzielnej gminy ewangelickiej doszło w 1822 r. Przedtem należeli do gminy bydgoskiej. Budowę kościoła ukończono w 1879 r. Posiadali także pastorówkę, która przez wiele lat pełniła również rolę szkoły ewangelickiej. W 1888 uruchomiono nową szkołę w o wiele większym budynku, najpierw cztero- a potem siedmioklasową. Działała także inna czteroklasowa szkoła przemysłowa.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nastąpił masowy odpływ niemieckojęzycznej ludności ewangelickiej. W 1921 r. było ich 750, a w 1939 ok. 300 osób. Mimo to hucznie obchodzono 50 lecie kościoła w 1929 r. Uroczystość uświetniono sprowadzeniem nowego dzwonu. Ewangelicy oprócz kościoła i cmentarza nie posiadali żadnego majątku. Zatrudniali jedynie własną położną. Przez cały okres międzywojenny i II wojnę światową obowiązki pastora pełnił Hans Diestelkamp. Szkoła o charakterze wyznaniowym najpierw stała się powszechną, a w 1928 r. utraciła swoją odrębność. Powstała jedna polska szkoła powszechna.
Ludzie
Lista strat z I wojny światowej: Albrecht, Angerhöfer, Baensch, Baumgart, Beetz, Bettin, Bidzinski, Bisoke, Brandt, Brodehl, Buchowiecki, Buse, Böck, Cohn, Damski, Datt, Dittmer, Doernitz, Domke, Dräger, Dulski, Duwe, Dzikowski, Engel, Erb, Fehlau, Feibusch, Fink, Fonquet, Franz, Friedrich, Frost, Glowatzki, Goeritz, Gorlas, Gottemeier, Grubinksy, Hebbe, Heinrich, Helimske, Hermann, Hermanowski, Hinz, Hirsch, Hoffmann, Huse, Israel, Jacobi, Jarzembkowski, Kahn, Kaminski, Kantowski, Karatz (Karaß), Kaschube, Kaszewski, Kaufmann, Kempinski, Kirsch, Klein, Kontowski, Kosch, Koslowski, Koszudowski, Koths, Krause, Krecklau, Kriewald, Kromm, Kujawski, Kusserow, Kwiatkowski, Kuhn, Ladwig, Lambrecht, Langhanke, Laskowski, Lehman, Leskau, Lewin, Lorenz, Ludtke, Mach, Martin, Marzinkowski, Maschke, Mauritz, Mayer (Meier), Mell, Mertens, Mielke, Minz, Muller, Nalikowski, Nickel , Nowicki, Olinski, Ombeck, Oser, Otto, Pobanz, Podgorski, Pollat, Porembski, Pozynski, Prochowski, Putschbach, Richter, Riedel, Riemer, Rosenfeld, Rosenke, Rosolowski, Rudiger, Saganowski, Salamon, Sawicki (Sawitzki), Schenk, Schimanski, Schreiber, Schulz, Schwanke, Semrau, Siewert, Sikorski, Sobieski, Solowinski, Stalke, Steinborn, Stengel, Stahlke, Stuber, Thiel, Tobolski, Trapp, Treczinski, Treichel, Ummerle, Waschikowski, Wensverski, Wernicke, Wesierski, Wessel, Wischniewski, Witt, Wittkowski, Wittrin, Wothke, Zemke
Księga adresowa z 1928 r. zawiera następujące nazwiska: Busakowski (lekarz), Greiwnk (lekarz), Bychler (akuszerka), Hess (akuszerka). Rosenow (apteka), Jeruchim (bednarz), Feibusch (blacharz), Zacharias (blacharz), Dattel (sklep bławatny), Kulpiński (sklep bławatny), Reck (sklep bławatny), Trutz (sklep bławatny), Cichoń (materiały budowlane), Kosch (przedsiebiorstwo budowlane), Medzeg (przedsiębiorstwo budowlane, cegielnia, tartak), Jeruchim (handel bydłem), Podgórski (handel bydłem, końmi, rzeźnik), Strehlau (nagrobki, wyroby cmenetowe, rzeźbiarstwo), Niemczewski (dekarz), Skrzynecki (elektrownia), Ziółkowksi (zakład fotograficzny), Bryliński (fryzjer), Mrowiński (fryzjer, galanteria), Wyczyński (fryzjer), Furmanek (galanteria), Tapper (galanteria), Kryger (hotel, wyszynk), Beyer (artykuły kolonialne), Kaszewski (artykuły kolonialne), Krygier (artykuły kolonialne), Nitz (artykuły kolonialne), Tapper (artykuły kolonialne), Drążkiewicz (kołodziej), Schwarz (kołodziej), Beetz (kominarz), Roniewicz (koszykarz), Grabau (kowal), Heise (kowal), Brandt (krawiec), Czerwinski (krawiec), Dąbrowski (krawiec), Hubner (krawiec), Bychler (malarz), Klein (malarz), Kuszerow (malarz), Cohn (manufaktura), Kroner (manufaktura), Hohn (maszyny), Schmidt (maszyny), Zittlau (młyn), Ummerle (murarz), Schreiber (obręcze), Huebner (przetwórstwo owocowe), Rafiński (piekarz), Ziółkowski (materiały pismienne), Baumgart (wełna), Michalak (rafja), Kruger (restauracja), Niewitecki (restauracja), Nitz (restauracja), Reinhold (restauracja), Zieliński (restauracja), Weinberg (rowery), Wylęgała (rowery), Gniot (towary różne), Gerhardt (rybołóstwo), Dudziak (rzeźnik), Guderski (rzeźnik), Lewin (rzeźnik), Muller (rzeźnik), Spitzig (rzeźnik), Świtalski (rzeźnik), Brzyski (siodlarz), Markiewicz (sklep spożywczy), Rafiński (sklep spożywczy), Walczak (sklep spożywczy), Dulski (stolarz), Fritz (stolarz), Kotowski (stolarz), Kwiatkowski (stolarz), Schwartz (stolarz), Knapik (szewc), Kuhn (szewc), Rosiński (szewc), Sikora (szewc), Bendith (szklarz), Tapper (szkło i porcelana), Hardke (ślusarz), Murawski (młyn śrutowy), Brzyski (tapicer), Goldberger (tartak), Albrecht (wiklina), Asbar (wyszynk), Kordachowski (wyszynk), Geike (zajazd), Wysocki (zegarmistrz), Benditt (artykuły żelazne)
