Cmentarz ewangelicki - Fordon

del.icio.usFacebook


Położenie cmentarza - mapy

fordone.jpg

Opis cmentarza

zabudowany.png
Położenie

Cmentarz położony tuż przy cmentarzu rzymskokatolickim na ul. Cechowej. Sąsiadował z nim od strony zachodniej. Obecnie od północy sąsiaduje z nieużykami i ul. Kryształową, od wschodu z trawnikiem i terenami rekreacyjnymi, od południa z zabudowaniami przy ul. Kapeluszników, a od zachodu z cmentarzem rzymskokatolickim.

Podstawowe informacje
Data założenia XIX w.
Wyznanie ewangelicki
Ówczesna parafia Fordon (od 1822)
Status nieistniejący
Powierzchnia ~0,67 ha
Nr działki nie wyodrębniono, na terenie 401 i częściowo 630/3
Kształt wielobok w kształcie litery L
Najstarszy zachowany nagrobek 1932
Istniejąca dokumentacja ?
Zagrożenia śmieci
Stan zachowania NAGROBKI ZLIKWIDOWANE, CM. UPAMIĘTNIONY, LAPIDARIUM, Typ IIb
Data zamknięcia, likwidacji 1945?, ?

Dotychczas nie ustaliliśmy, czy nagrobki mieszczące się na części działki nr 630/3 należały do cmentarza ewangelickiego, czy do wspomnianego cmentarza więziennego.

Roślinność
Drzewa dąb, lipa, klon,…
Krzewy lilak,…
Inne trawa,…

Częściowo istnieje starodrzew cmentarny jednak większość to nasadzenia powojenne. Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Brak informacji, czy aleja cmentarna był dzisiejszą główną aleją parkową. Układ nagrobków nieznany.

Nagrobki i inne elementy
Nagrobki
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Cenotafy NIE - - - -
Cippusy NIE - - - -
Grobowce NIE - - - -
Krzyże NIE - - - -
Pola grobowe NIE - - - -
Obeliski NIE - - - -
Mogiły obmurowane NIE - - - -
Mogiły ziemne NIE - - - -
Płyty poziome NIE - - - -
Płyty pionowe NIE - - - -
Postumenty TAK 1 1932 ? postument upamiętniający Paulinę Schwarz, ur. Heise (1853-1932), fot. 1, 9
Przyścienne NIE - - - -
ŁĄCZNIE 1 stanowisko
Elementy
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Mur ogrodzeniowy NIE - - - -
Brama NIE - - - -
Kościół NIE - - - -
Kaplica NIE - - - -
Inne NIE - - - prawdopodobnie kostnica, stała na wschodnim skraju

Brak informacji o pochówkach osób znanych i szczególnie zasłużonych.

Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2016;


Wg opracowania z 1997 r. pozostawiony postument (fot. 9) ma należeć do Pauliny Schwarz z domu Heise (1853-1932), zamieszkałej przy ówczesnej Cmentarnej 1, żony kołodzieja.

Galeria zdjęć

fot. Michał P. Wiśniewski, 2016

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3

fot. Michał P. Wiśniewski, 2014

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3
{$caption}
fot. 4
{$caption}
fot. 5
{$caption}
fot. 6
{$caption}
fot. 7
{$caption}
fot. 8
{$caption}
fot. 9

Renowacja

Nie przeprowadzono z powodu likwidacji nagrobków i zamiany terenu w park. Nigdy nie dokonano ekshumacji. W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego wyodrębniono teren cmentarza. Obowiązuje nakaz zachowania drzewostanu, zakaz budowy jakichkolwiek obiektów oraz zachowanie istniejącego uzbrojenia gdyż nie jest tajemnicą, że przez południowo wschodnią część cmentarza przechodzi nitka gazociągu z lat 80. XX w. Prace przebiegały bez poszanowania dla szczątków. Część nagrobków wykorzystano do umocnienia wiślanej skarpy i utworzenia wiślanych ostróg.
W 2015 roku wydobyto z Wisły oprócz macew wydobyto najstarszą znaną z tego cmentarza tablicę z 1894. Pod koniec 2015 roku firma Renovatio Problasting wyczyściła jedyny zachowany nagrobek.
Uroczyste odsłonięcie tablicy pamiątkowej nastąpiło 11 lutego 2016 roku o 15:00 podczas nabożeństwa pod przewodnictwem proboszcza parafii ewangelicko-augsburskiej z Torunia, Michała Walukiewicza. Dnia 17 września uroczyście odsłonięto lapidarium z wyłowionych nagrobków z Wisły, które ułożono na terenie cmentarza.

  1. Zdjęcia z upamiętnienia cmentarza - 11.02.2016

Osadnictwo w Fordonie

Historia

Początki Fordonu związane są z upadkiem Wyszogrodu, który został zniszczony przez Krzyżaków w 1330 r. Przez kilkadziesiąt lat istniała jeszcze wieś i parafia Wyszogród. Dopiero w 1382 r. książę Władysław Opolczyk lokował na prawie chełmińskim nowe miasto na miejscu dzisiejszego Fordonu jednak z dwuczłonową nazwą nawiązującą do starego grodu, czyli Wyszogród-Hoghemburg. Nadał miastu też 4 wsie jako patrymonium leżące dziś w obrębie dzielnicy. Wkrótce nazwa Wyszogród najwyraźniej została zastąpiona przez Fordon. Po raz pierwszy pojawia się w dokumentach w 1409 r. zaś oficjalnie zadebiutowała wraz z nowym aktem lokacyjnym na prawie magdeburskim wystawionym przez Władysława Jagiełłę w 1424 r.
W okresie reformacji mieszczanie fordońscy nie podążyli za protestanckimi prądami religijnymi pozostając przy katolicyzmie. Protestanci byli natomiast obecni we wsiach służebnych, głównie w Pałczu gdzie sprowadzono olędrów w 1643 r. W mieście oprócz katolików spory odsetek stanowili Żydzi notowani od końca XVI w. Niemniej jednak protestanci zaczęli napływać do Fordonu głównie po potopie szwedzkim, a w większych ilościach po zaborze pruskim. Krótko po pierwszym zaborze w 1774 r. odnotowano 200 akatolików (zapewne protestantów, 21%), 500 Żydów i 254 katolików.
Do utworzenia samodzielnej gminy ewangelickiej doszło w 1822 r. Przedtem należeli do gminy bydgoskiej. Budowę kościoła ukończono w 1879 r. Posiadali także pastorówkę, która przez wiele lat pełniła również rolę szkoły ewangelickiej. W 1888 uruchomiono nową szkołę w o wiele większym budynku, najpierw cztero- a potem siedmioklasową. Działała także inna czteroklasowa szkoła przemysłowa.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nastąpił masowy odpływ niemieckojęzycznej ludności ewangelickiej. W 1921 r. było ich 750, a w 1939 ok. 300 osób. Mimo to hucznie obchodzono 50 lecie kościoła w 1929 r. Uroczystość uświetniono sprowadzeniem nowego dzwonu. Ewangelicy oprócz kościoła i cmentarza nie posiadali żadnego majątku. Zatrudniali jedynie własną położną. Przez cały okres międzywojenny i II wojnę światową obowiązki pastora pełnił Hans Diestelkamp. Szkoła o charakterze wyznaniowym najpierw stała się powszechną, a w 1928 r. utraciła swoją odrębność. Powstała jedna polska szkoła powszechna.

Ludzie

Lista strat z I wojny światowej: Albrecht, Angerhöfer, Baensch, Baumgart, Beetz, Bettin, Bidzinski, Bisoke, Brandt, Brodehl, Buchowiecki, Buse, Böck, Cohn, Damski, Datt, Dittmer, Doernitz, Domke, Dräger, Dulski, Duwe, Dzikowski, Engel, Erb, Fehlau, Feibusch, Fink, Fonquet, Franz, Friedrich, Frost, Glowatzki, Goeritz, Gorlas, Gottemeier, Grubinksy, Hebbe, Heinrich, Helimske, Hermann, Hermanowski, Hinz, Hirsch, Hoffmann, Huse, Israel, Jacobi, Jarzembkowski, Kahn, Kaminski, Kantowski, Karatz (Karaß), Kaschube, Kaszewski, Kaufmann, Kempinski, Kirsch, Klein, Kontowski, Kosch, Koslowski, Koszudowski, Koths, Krause, Krecklau, Kriewald, Kromm, Kujawski, Kusserow, Kwiatkowski, Kuhn, Ladwig, Lambrecht, Langhanke, Laskowski, Lehman, Leskau, Lewin, Lorenz, Ludtke, Mach, Martin, Marzinkowski, Maschke, Mauritz, Mayer (Meier), Mell, Mertens, Mielke, Minz, Muller, Nalikowski, Nickel , Nowicki, Olinski, Ombeck, Oser, Otto, Pobanz, Podgorski, Pollat, Porembski, Pozynski, Prochowski, Putschbach, Richter, Riedel, Riemer, Rosenfeld, Rosenke, Rosolowski, Rudiger, Saganowski, Salamon, Sawicki (Sawitzki), Schenk, Schimanski, Schreiber, Schulz, Schwanke, Semrau, Siewert, Sikorski, Sobieski, Solowinski, Stalke, Steinborn, Stengel, Stahlke, Stuber, Thiel, Tobolski, Trapp, Treczinski, Treichel, Ummerle, Waschikowski, Wensverski, Wernicke, Wesierski, Wessel, Wischniewski, Witt, Wittkowski, Wittrin, Wothke, Zemke

Księga adresowa z 1928 r. zawiera następujące nazwiska: Busakowski (lekarz), Greiwnk (lekarz), Bychler (akuszerka), Hess (akuszerka). Rosenow (apteka), Jeruchim (bednarz), Feibusch (blacharz), Zacharias (blacharz), Dattel (sklep bławatny), Kulpiński (sklep bławatny), Reck (sklep bławatny), Trutz (sklep bławatny), Cichoń (materiały budowlane), Kosch (przedsiebiorstwo budowlane), Medzeg (przedsiębiorstwo budowlane, cegielnia, tartak), Jeruchim (handel bydłem), Podgórski (handel bydłem, końmi, rzeźnik), Strehlau (nagrobki, wyroby cmenetowe, rzeźbiarstwo), Niemczewski (dekarz), Skrzynecki (elektrownia), Ziółkowksi (zakład fotograficzny), Bryliński (fryzjer), Mrowiński (fryzjer, galanteria), Wyczyński (fryzjer), Furmanek (galanteria), Tapper (galanteria), Kryger (hotel, wyszynk), Beyer (artykuły kolonialne), Kaszewski (artykuły kolonialne), Krygier (artykuły kolonialne), Nitz (artykuły kolonialne), Tapper (artykuły kolonialne), Drążkiewicz (kołodziej), Schwarz (kołodziej), Beetz (kominarz), Roniewicz (koszykarz), Grabau (kowal), Heise (kowal), Brandt (krawiec), Czerwinski (krawiec), Dąbrowski (krawiec), Hubner (krawiec), Bychler (malarz), Klein (malarz), Kuszerow (malarz), Cohn (manufaktura), Kroner (manufaktura), Hohn (maszyny), Schmidt (maszyny), Zittlau (młyn), Ummerle (murarz), Schreiber (obręcze), Huebner (przetwórstwo owocowe), Rafiński (piekarz), Ziółkowski (materiały pismienne), Baumgart (wełna), Michalak (rafja), Kruger (restauracja), Niewitecki (restauracja), Nitz (restauracja), Reinhold (restauracja), Zieliński (restauracja), Weinberg (rowery), Wylęgała (rowery), Gniot (towary różne), Gerhardt (rybołóstwo), Dudziak (rzeźnik), Guderski (rzeźnik), Lewin (rzeźnik), Muller (rzeźnik), Spitzig (rzeźnik), Świtalski (rzeźnik), Brzyski (siodlarz), Markiewicz (sklep spożywczy), Rafiński (sklep spożywczy), Walczak (sklep spożywczy), Dulski (stolarz), Fritz (stolarz), Kotowski (stolarz), Kwiatkowski (stolarz), Schwartz (stolarz), Knapik (szewc), Kuhn (szewc), Rosiński (szewc), Sikora (szewc), Bendith (szklarz), Tapper (szkło i porcelana), Hardke (ślusarz), Murawski (młyn śrutowy), Brzyski (tapicer), Goldberger (tartak), Albrecht (wiklina), Asbar (wyszynk), Kordachowski (wyszynk), Geike (zajazd), Wysocki (zegarmistrz), Benditt (artykuły żelazne)


Bibliografia:

  1. 2875 Fordon, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1940. comp.jpg
  2. Dzieje Fordonu i okolic pod red. Z. Biegańskiego, Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1997. Pierwsza część przedstawiająca koleje historyczne Fordonu dostępna on-line, http://www.mikolaj.bydgoszcz.pl/czytelnia/dzieje_fordonu.pdf
  3. P. B. Gąsiorowski, Z. Zyglewski, Cmentarze fordońskie, [w:] Dzieje Fordonu i okolic pod red. Z. Biegańskiego, Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1997, s. 217.
  4. P. Kaniak, W Fordonie odsłonięto historyczną pamiątkę: lapidarium cmentarza ewangelickiego [wideo, zdjęcia], "Express Bydgoski", wyd. internetowe z 18.09.2017, http://www.expressbydgoski.pl/dzielnice/fordon/a/w-fordonie-odslonieto-historyczna-pamiatke-lapidarium-cmentarza-ewangelickiego-wideo-zdjecia,12492183/
  5. B. Kozłowski, Niechciane cmentarze…, wpis z 30.10.2009 r. na blogu "Koboforbyd", http://profil.expressmedia.pl/blog/kobofordbyd/204/Niechciane-cmentarze [dostęp: 08.01.2015]
  6. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1296. comp.jpg
  7. G. Meinhardt, Aus Brombergs Vergangenheit. Ein Heimatbuch für den Stadt- und Landkreis,Wilhelmshaven : Bidegast-Vereinigung e. V., 1973 s. 322-323.
  8. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego osiedla Stary Fordon w Bydgoszczy na podstawie uchwały Rady Miasta Bydgoszczy nr XII/286/2003 z 24 września 2003 r. comp.jpg
  9. Rysunek miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego osiedla Stary Fordon w Bydgoszczy stanowiący załącznik do uchwały Rady Miasta Bydgoszczy nr XII/286/2003 z 24 września 2003 r. comp.jpg
  10. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 3. comp.jpg
  11. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. II, s. 398-399. comp.jpg
  12. Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg, Bromberg: M. Aronsohn, 1860, s. 18-19. comp.jpg
  13. A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochieen in der Provinz Posen. Posen: W. Decker, 1898, s. 66. comp.jpg

O ile nie zaznaczono inaczej, treść tej strony objęta jest licencją Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 License