Cmentarz ewangelicki - Fordon (Pałcz)

del.icio.usFacebook


Położenie cmentarza - mapy

palcz.jpg

Opis cmentarza

zabudowany.png mennonici.png smieci.png
Położenie

Cmentarz położony na terenie zabudowanym ok. 110 m. na wschód od kościoła rzymskokatolickiego pw. Św. Łukasza Apostoła i Ewangelisty. Będąc na ul. Bora Komorowskiego 14 gdzie znajduje się kościół skręcamy tuż za nim w prawo w nieasfaltową ścieżkę, która zaprowadzi nas na cmentarz. Od północy i południa sąsiaduje z blokami, od zachodu z gospodarstwem domowym i terenem należącym do parafii, od wschodu z nieużytkami dzielącymi osiedle od Wisły.

Podstawowe informacje
Data założenia Istniał już w 1780
Wyznanie ewangelicki
Ówczesna parafia Fordon (od 1822)
Status nieczynny
Powierzchnia ~0,37 ha
Nr działki 25
Kształt zbliżony do prostokąta
Najstarszy zachowany nagrobek XIX w.
Istniejąca dokumentacja ADW ABKP Wiz. 43 (90), 1780 k. 438-439v
Zagrożenia śmieci, likwidacja cmentarza
Stan zachowania BARDZO ZŁY, Typ III
Data zamknięcia, likwidacji 1945?,
Roślinność
Drzewa dąb, lipa, klon,…
Krzewy lilak, grochodrzew, …
Inne trawa, pokrzywy, …

Istnieje starodrzew cmentarny liczący na oko 200-250 lat. Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ drzew pozwala przypuszczać, że istniała aleja na osi północ-południe, większość ścieżek cmentarnych jest wtórna. Układ nagrobków częściowo czytelny.

Nagrobki i inne elementy
Nagrobki
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Cenotafy NIE - - - -
Cippusy NIE - - - -
Grobowce TAK 1 XIX w. ? cegła, piaskowiec zdewastowany
Krzyże NIE - - - -
Pola grobowe TAK 2 k. XIX w. - I poł. XX w. beton, piaskowiec wewnątrz mogiły obmurowane, ślady po żeliwnych obejściach
Obeliski NIE - - - -
Mogiły obmurowane TAK ok. 40 k. XIX w. - I poł. XX w. piaskowiec, lastryko, beton
Mogiły ziemne NIE - - - -
Płyty poziome NIE - - - -
Płyty pionowe NIE - - - -
Postumenty TAK >4 k. XIX w. - I poł. XX w. piaskowiec, lastryko, beton przy mogiłach obmurowanych i rzucone osobno, 1 postument w kształcie pnia dębu
Przyścienne NIE - - - -
ŁĄCZNIE ?
Elementy
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Mur ogrodzeniowy NIE - - - -
Brama NIE - - - -
Kościół NIE - - - -
Kaplica NIE - - - -
Inne NIE - - - -

Brak informacji o pochówkach osób znanych i szczególnie zasłużonych.

Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2014


Wg opracowania z 1997 r. na cmentarzu ma znajdować fragment płyty z inskrypcją geb. d. 28, October 1882, lecz nie został znaleziony.

Galeria zdjęć

fot. Michał P. Wiśniewski, 2014

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3
{$caption}
fot. 4
{$caption}
fot. 5
{$caption}
fot. 6
{$caption}
fot. 7
{$caption}
fot. 8
{$caption}
fot. 9
{$caption}
fot. 10
{$caption}
fot. 11
{$caption}
fot. 12
{$caption}
fot. 13
{$caption}
fot. 14
{$caption}
fot. 15
{$caption}
fot. 16
{$caption}
fot. 17
{$caption}
fot. 18
{$caption}
fot. 19
{$caption}
fot. 20
{$caption}
fot. 21
{$caption}
fot. 22
{$caption}
fot. 23
{$caption}
fot. 24
{$caption}
fot. 25
{$caption}
fot. 26
{$caption}
fot. 27
{$caption}
fot. 28
{$caption}
fot. 29
{$caption}
fot. 30
{$caption}
fot. 31
{$caption}
fot. 32
{$caption}
fot. 33

Renowacja

W bezpośrednim sąsiedztwie na północ od cmentarza budowane są nowe bloki. Zgodnie z treścią miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego teren pochówków oznaczony na planie symbolem 24Z objęty jest ochroną konserwatorską. Mowa o zachowaniu starodrzewia natomiast o samym cmentarzu pisze się jako o byłym. Nie wiadomo, czy w najbliższej przyszłości intensywna rozbudowa osiedla spowoduje zniesienie cmentarza lub przekształcenie go w park.
Dotychczas na całym terenie cmentarza występowały skupiska śmieci oraz ślady po biesiadowaniu. Pierwszą część porządkowania przeprowadziło 15.10.2016 Stowarzyszenie Miłośników Starego Fordonu wraz z mieszkańcami, fordońskim Zakładem Karnym, Strażą Miejską, Biurem Zarządzania Gospodarką Odpadami Komunalnymi, Klubem Marzenie 50+ i Parafią Św. Łukasza. Zebrano kilkadziesiąt worów śmieci, mnóstwo krzaków i spróchniałych gałęzi, a także okopano i wypielono kilkanaście nagrobków.

  1. Porządkowanie z 15.10.2016

Osadnictwo w Pałczu

Historia

Obszar wsi Pałcz zasiedlony był już w pradziejach jednak okres ten nie będzie tutaj przybliżony jako nie związany z tematem cmentarza. W średniowieczu wieś po raz pierwszy zostaje wymieniona w dokumencie lokacyjnym dla miasta Wyszogród wystawionym w 1382 r. przez Władysława Opolczyka jako będąca patrymonium miasta Fordon. W 1424 r. król Władysław Jagiełło wystawił nowy akt lokacyjny, tym razem dla osady zwanej Fordon, w której Pałcz również pełni rolę patrymonium miejskiego. Nie zawsze wsie służebne służyły wyłącznie miastu. Czasami wydzierżawiano je szlachcie. Tak też było w tym przypadku. Dokumenty z XVI w. i późniejsze z 1661 r. mówią o osadzie jako posiadłości szlacheckiej. Na pewno był dzierżawiony przez rodzinę Wiesiołkowskich w 1719 r., która wraz z rodziną Gałeckich (starosta bydgoski) przewijają się w pismach wskazujących właścicieli i dzierżawców miejscowości. Doszło do tego, że część Pałcza była szlachecka, a część miejska. W II poł. XVII w. starosta bydgoski Franciszek Zygmunt Gałecki przywłaszczył sobie miejską część Pałcza, co w efekcie dało długoletni spór sądowy z miastem. Ostatnim właścicielem szlacheckiej części był Ignacy Gałecki. W pierwszych latach zaboru pieczę nad Pałczem (oraz Miedzyniem i Niecponiem) sprawował tajny radca prawny Wustenberg.
W XVII w. sprowadzono do niej olędrów. Odtąd staje się skupiskiem ludności protestanckiej. Pierwszy kontrakt zawarty został w 1643 r., a ziemie olędrom z terenów późniejszych Prus Zachodnich wydzierżawił Jakub Strzelecki. W kontrakcie widniały podpisy Hansa Adriana, Jakuba Blecka i Lorenza Blocka. Na skutek potopu szwedzkiego oraz kolejnych etapów wojny północnej w początkach XVIII w. Pałcz był wielokrotnie niszczony i wyludniany w związku z tym doszło wówczas do ponownego zasiedlenia osadnikami protestanckimi na prawie olęderskim. Wizytacja kościelna przeprowadzona na polecenie biskupa Józefa Rybickiego z 1780 roku wspomina o istnieniu cmentarza dla innowierców oraz szkole. Tuż po I zaborze wieś objęta była dalszą kolonizacją, co uwidacznia się w statystykach. Ewangelicy są jej mieszkańcami wyłącznie lub w ogromnej większości przez cały wiek XIX (87%-100%). Dopiero odzyskanie niepodległości powoduje ich znaczny ubytek. W 1921 r. było ich 64%. Przynależeli do parafii w Fordonie, szkołę ewangelicka była na miejscu (co najmniej od 1780), nie udało się uzyskać informacji gdzie stała.
W 1945 r. w jednym z gospodarstw Pałcza mieścił się tymczasowy areszt NKWD. Z kolei inne gospodarstwo przeznaczone było dla pracy więźniów z fordońskiego zakładu karnego.
Ze względu na swoje położenie wieś często była zalewana przez Wisłę. Miało to miejsce w 1888, 1924 i 1931 r. W 1912 i 1929 terytorium wsi uszczupliło się częściowo na rzecz Fordonu. Kres Pałcza jako samodzielnej jednostki terytorialnej nastąpił w 1949 r. gdy przyłączono ją w całości do Fordonu. Od 1977 r. leży w granicach miasta Bydgoszcz, a na jego terenie wybudowano i nadal buduje się blokowiska. Pozostałości dawnej wiejskiej zabudowy istnieją jeszcze w północnym rejonie. Dawna główna droga prowadząca przez Pałcz to dzisiejsza ul. Gen. Bora-Komorowskiego.

Ludzie

Gustaw Korth - nauczyciel z 1843 r.

Lista strat z I wojny światowej: Borkowski, Budnik, Fenske, Grunwald, Guczalski, Kocinewski, Kruger, Osinski, Piehl, Saganowski, Schimanski, Stachjack, Wiese

Księga adresowa z 1928 r. zawiera następujące nazwiska: Beyer, Schallhorn.

Richard Schallhorn - prezes Związku Niemieckich Spółdzielni
Willi Jahnke - prezes DV w latach 30. XX w.
Jan Warian - skazany w 1940 r. na 2 lata więzienia przez hitlerowców.


Bibliografia:

  1. 225 Bromberg, Karte des Deutsches Reiches 1:100 000, 1893. comp.jpg
  2. K. Ciesielska, Osadnictwo "olęderskie" w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych [w:] "Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza", t. IV, Poznań 1958, s. 224.
  3. Dzieje Fordonu i okolic pod red. Z. Biegańskiego, Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1997. Pierwsza część przedstawiająca koleje historyczne Fordonu dostępna on-line, http://www.mikolaj.bydgoszcz.pl/czytelnia/dzieje_fordonu.pdf
  4. "Dziennik Urzędowy Królewskiej Rejencyi w Bydgoszczy" z 03.03.1843, nr 9, s. 182. comp.jpg
  5. P. B. Gąsiorowski, Z. Zyglewski, Cmentarze fordońskie, [w:] Dzieje Fordonu i okolic pod red. Z. Biegańskiego, Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1997, s. 217.
  6. "Głos Robotnika" z 10 marca 1931 r., nr 30, s. 6. comp.jpg
  7. A. C. Holsche, Der Netzedistrikt, ein Beitrage zur Länder und Völkerkunde mit statistischen Nachrichten, Konigsberg: Friedrich Nicolovius, 1793, s. 204. comp.jpg
  8. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1384. comp.jpg
  9. W. Kujawski, Repetytorium Ksiąg Wizytacyjnych Diecezjii Kujasko-Pomorskiej przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, cz. 2: Wizytacje XVIII wieku, Z 3: Wizytacje drugiej połowy XVIII wieku, “Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 2000, t. 73, s. 391.
  10. G. Meinhardt, Aus Brombergs Vergangenheit. Ein Heimatbuch für den Stadt- und Landkreis,Wilhelmshaven : Bidegast-Vereinigung e. V., 1973 s. 37, 45.
  11. K. Mikulski, Zarys osadnictwa olęderskiego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem terenu obecnego województwa bydgoskiego, [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, Bydgoszcz: Pracownia Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Bydgoszczy, 1996, z. 1, s. 107. comp.jpg
  12. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego osiedla Pałcz w jednostce Fordon w Bydgoszczy na podstawie uchwały Rady Miasta Bydgoszczy nr XLVI/1479/2002 z 30 stycznia 2002 r. comp.jpg
  13. A. Pawełczak, Bydgoska policja bada kości znalezione na cmentarzu, "Express Bydgoski" z 21.10.2016, wyd. internetowe, http://express.bydgoski.pl/365870,Bydgoska-policja-bada-kosci-znalezione-na-cmentarzu.html
  14. Rysunek miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego osiedla Pałcz w jednostce Fordon w Bydgoszczy stanowiący załącznik do uchwały Rady Miasta Bydgoszczy nr XLVI/1479/2002 z 30 stycznia 2002 r. comp.jpg
  15. E. Schmidt, Geschichte des Deutschtums in Lande Posen unter polnischer Herrschaft, Bromberg: Mitteler'lche Buchhandlung, 1904, s. 321. comp.jpg
  16. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 4. comp.jpg
  17. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. VII, s. 832. comp.jpg
  18. Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg, Bromberg: M. Aronsohn, 1860, s. 18-19. comp.jpg
  19. A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochieen in der Provinz Posen. Posen: W. Decker, 1898, s. 66. comp.jpg

O ile nie zaznaczono inaczej, treść tej strony objęta jest licencją Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 License