Cmentarz ewangelicki - Fordon (Pałcz)

Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia

Położenie cmentarza - mapy

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz położony na terenie zabudowanym ok. 110 m. na wschód od kościoła rzymskokatolickiego pw. Św. Łukasza Apostoła i Ewangelisty. Będąc na ul. Bora Komorowskiego 14 gdzie znajduje się kościół skręcamy tuż za nim w prawo w nieasfaltową ścieżkę, która zaprowadzi nas na cmentarz. Od północy i południa sąsiaduje z blokami, od zachodu z gospodarstwem domowym i terenem należącym do parafii, od wschodu z nieużytkami dzielącymi osiedle od Wisły.

Podstawowe informacje

Data założenia	Istniał już w 1780
Wyznanie	ewangelicki
Ówczesna parafia	Fordon (od 1822)
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,37 ha
Nr działki	25
Kształt	zbliżony do prostokąta
Najstarszy zachowany nagrobek	XIX w.
Istniejąca dokumentacja	ADW ABKP Wiz. 43 (90), 1780 k. 438-439v
Zagrożenia	śmieci, likwidacja cmentarza
Stan zachowania	BARDZO ZŁY, Typ III
Data zamknięcia, likwidacji	1945?,

Roślinność

Drzewa	dąb, lipa, klon,…
Krzewy	lilak, grochodrzew, …
Inne	trawa, pokrzywy, …

Istnieje starodrzew cmentarny liczący na oko 200-250 lat. Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ drzew pozwala przypuszczać, że istniała aleja na osi północ-południe, większość ścieżek cmentarnych jest wtórna. Układ nagrobków częściowo czytelny.

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	TAK	1	XIX w. ?	cegła, piaskowiec	zdewastowany
Krzyże	NIE	-	-	-	-
Pola grobowe	TAK	2	k. XIX w. - I poł. XX w.	beton, piaskowiec	wewnątrz mogiły obmurowane, ślady po żeliwnych obejściach
Obeliski	NIE	-	-	-	-
Mogiły obmurowane	TAK	ok. 40	k. XIX w. - I poł. XX w.	piaskowiec, lastryko, beton
Mogiły ziemne	NIE	-	-	-	-
Płyty poziome	NIE	-	-	-	-
Płyty pionowe	NIE	-	-	-	-
Postumenty	TAK	>4	k. XIX w. - I poł. XX w.	piaskowiec, lastryko, beton	przy mogiłach obmurowanych i rzucone osobno, 1 postument w kształcie pnia dębu
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
ŁĄCZNIE	?
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	NIE	-	-	-	-
Brama	NIE	-	-	-	-
Kościół	NIE	-	-	-	-
Kaplica	NIE	-	-	-	-
Inne	NIE	-	-	-	-

Brak informacji o pochówkach osób znanych i szczególnie zasłużonych.

Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2014

Wg opracowania z 1997 r. na cmentarzu ma znajdować fragment płyty z inskrypcją geb. d. 28, October 1882, lecz nie został znaleziony.

---

Galeria zdjęć

fot. Michał P. Wiśniewski, 2014

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

fot. 12

fot. 13

fot. 14

fot. 15

fot. 16

fot. 17

fot. 18

fot. 19

fot. 20

fot. 21

fot. 22

fot. 23

fot. 24

fot. 25

fot. 26

fot. 27

fot. 28

fot. 29

fot. 30

fot. 31

fot. 32

fot. 33

---

Renowacja

W bezpośrednim sąsiedztwie na północ od cmentarza budowane są nowe bloki. Zgodnie z treścią miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego teren pochówków oznaczony na planie symbolem 24Z objęty jest ochroną konserwatorską. Mowa o zachowaniu starodrzewia natomiast o samym cmentarzu pisze się jako o byłym. Nie wiadomo, czy w najbliższej przyszłości intensywna rozbudowa osiedla spowoduje zniesienie cmentarza lub przekształcenie go w park.
Dotychczas na całym terenie cmentarza występowały skupiska śmieci oraz ślady po biesiadowaniu. Pierwszą część porządkowania przeprowadziło 15.10.2016 Stowarzyszenie Miłośników Starego Fordonu wraz z mieszkańcami, fordońskim Zakładem Karnym, Strażą Miejską, Biurem Zarządzania Gospodarką Odpadami Komunalnymi, Klubem Marzenie 50+ i Parafią Św. Łukasza. Zebrano kilkadziesiąt worów śmieci, mnóstwo krzaków i spróchniałych gałęzi, a także okopano i wypielono kilkanaście nagrobków.

1. Porządkowanie z 15.10.2016

---

Osadnictwo w Pałczu

Historia

Obszar wsi Pałcz zasiedlony był już w pradziejach jednak okres ten nie będzie tutaj przybliżony jako nie związany z tematem cmentarza. W średniowieczu wieś po raz pierwszy zostaje wymieniona w dokumencie lokacyjnym dla miasta Wyszogród wystawionym w 1382 r. przez Władysława Opolczyka jako będąca patrymonium miasta Fordon. W 1424 r. król Władysław Jagiełło wystawił nowy akt lokacyjny, tym razem dla osady zwanej Fordon, w której Pałcz również pełni rolę patrymonium miejskiego. Nie zawsze wsie służebne służyły wyłącznie miastu. Czasami wydzierżawiano je szlachcie. Tak też było w tym przypadku. Dokumenty z XVI w. i późniejsze z 1661 r. mówią o osadzie jako posiadłości szlacheckiej. Na pewno był dzierżawiony przez rodzinę Wiesiołkowskich w 1719 r., która wraz z rodziną Gałeckich (starosta bydgoski) przewijają się w pismach wskazujących właścicieli i dzierżawców miejscowości. Doszło do tego, że część Pałcza była szlachecka, a część miejska. W II poł. XVII w. starosta bydgoski Franciszek Zygmunt Gałecki przywłaszczył sobie miejską część Pałcza, co w efekcie dało długoletni spór sądowy z miastem. Ostatnim właścicielem szlacheckiej części był Ignacy Gałecki. W pierwszych latach zaboru pieczę nad Pałczem (oraz Miedzyniem i Niecponiem) sprawował tajny radca prawny Wustenberg.
W XVII w. sprowadzono do niej olędrów. Odtąd staje się skupiskiem ludności protestanckiej. Pierwszy kontrakt zawarty został w 1643 r., a ziemie olędrom z terenów późniejszych Prus Zachodnich wydzierżawił Jakub Strzelecki. W kontrakcie widniały podpisy Hansa Adriana, Jakuba Blecka i Lorenza Blocka. Na skutek potopu szwedzkiego oraz kolejnych etapów wojny północnej w początkach XVIII w. Pałcz był wielokrotnie niszczony i wyludniany w związku z tym doszło wówczas do ponownego zasiedlenia osadnikami protestanckimi na prawie olęderskim. Wizytacja kościelna przeprowadzona na polecenie biskupa Józefa Rybickiego z 1780 roku wspomina o istnieniu cmentarza dla innowierców oraz szkole. Tuż po I zaborze wieś objęta była dalszą kolonizacją, co uwidacznia się w statystykach. Ewangelicy są jej mieszkańcami wyłącznie lub w ogromnej większości przez cały wiek XIX (87%-100%). Dopiero odzyskanie niepodległości powoduje ich znaczny ubytek. W 1921 r. było ich 64%. Przynależeli do parafii w Fordonie, szkołę ewangelicka była na miejscu (co najmniej od 1780), nie udało się uzyskać informacji gdzie stała.
W 1945 r. w jednym z gospodarstw Pałcza mieścił się tymczasowy areszt NKWD. Z kolei inne gospodarstwo przeznaczone było dla pracy więźniów z fordońskiego zakładu karnego.
Ze względu na swoje położenie wieś często była zalewana przez Wisłę. Miało to miejsce w 1888, 1924 i 1931 r. W 1912 i 1929 terytorium wsi uszczupliło się częściowo na rzecz Fordonu. Kres Pałcza jako samodzielnej jednostki terytorialnej nastąpił w 1949 r. gdy przyłączono ją w całości do Fordonu. Od 1977 r. leży w granicach miasta Bydgoszcz, a na jego terenie wybudowano i nadal buduje się blokowiska. Pozostałości dawnej wiejskiej zabudowy istnieją jeszcze w północnym rejonie. Dawna główna droga prowadząca przez Pałcz to dzisiejsza ul. Gen. Bora-Komorowskiego.

Ludzie

Gustaw Korth - nauczyciel z 1843 r.

Lista strat z I wojny światowej: Borkowski, Budnik, Fenske, Grunwald, Guczalski, Kocinewski, Kruger, Osinski, Piehl, Saganowski, Schimanski, Stachjack, Wiese

Księga adresowa z 1928 r. zawiera następujące nazwiska: Beyer, Schallhorn.

Richard Schallhorn - prezes Związku Niemieckich Spółdzielni
Willi Jahnke - prezes DV w latach 30. XX w.
Jan Warian - skazany w 1940 r. na 2 lata więzienia przez hitlerowców.

---

Bibliografia:

1. 225 Bromberg, Karte des Deutsches Reiches 1:100 000, 1893.
2. K. Ciesielska, Osadnictwo "olęderskie" w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych [w:] "Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza", t. IV, Poznań 1958, s. 224.
3. Dzieje Fordonu i okolic pod red. Z. Biegańskiego, Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1997. Pierwsza część przedstawiająca koleje historyczne Fordonu dostępna on-line, http://www.mikolaj.bydgoszcz.pl/czytelnia/dzieje_fordonu.pdf
4. "Dziennik Urzędowy Królewskiej Rejencyi w Bydgoszczy" z 03.03.1843, nr 9, s. 182.
5. P. B. Gąsiorowski, Z. Zyglewski, Cmentarze fordońskie, [w:] Dzieje Fordonu i okolic pod red. Z. Biegańskiego, Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1997, s. 217.
6. "Głos Robotnika" z 10 marca 1931 r., nr 30, s. 6.
7. A. C. Holsche, Der Netzedistrikt, ein Beitrage zur Länder und Völkerkunde mit statistischen Nachrichten, Konigsberg: Friedrich Nicolovius, 1793, s. 204.
8. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1384.
9. W. Kujawski, Repetytorium Ksiąg Wizytacyjnych Diecezjii Kujasko-Pomorskiej przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, cz. 2: Wizytacje XVIII wieku, Z 3: Wizytacje drugiej połowy XVIII wieku, “Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 2000, t. 73, s. 391.
10. G. Meinhardt, Aus Brombergs Vergangenheit. Ein Heimatbuch für den Stadt- und Landkreis,Wilhelmshaven : Bidegast-Vereinigung e. V., 1973 s. 37, 45.
11. K. Mikulski, Zarys osadnictwa olęderskiego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem terenu obecnego województwa bydgoskiego, [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, Bydgoszcz: Pracownia Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Bydgoszczy, 1996, z. 1, s. 107.
12. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego osiedla Pałcz w jednostce Fordon w Bydgoszczy na podstawie uchwały Rady Miasta Bydgoszczy nr XLVI/1479/2002 z 30 stycznia 2002 r.
13. A. Pawełczak, Bydgoska policja bada kości znalezione na cmentarzu, "Express Bydgoski" z 21.10.2016, wyd. internetowe, http://express.bydgoski.pl/365870,Bydgoska-policja-bada-kosci-znalezione-na-cmentarzu.html
14. Rysunek miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego osiedla Pałcz w jednostce Fordon w Bydgoszczy stanowiący załącznik do uchwały Rady Miasta Bydgoszczy nr XLVI/1479/2002 z 30 stycznia 2002 r.
15. E. Schmidt, Geschichte des Deutschtums in Lande Posen unter polnischer Herrschaft, Bromberg: Mitteler'lche Buchhandlung, 1904, s. 321.
16. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 4.
17. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. VII, s. 832.
18. Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg, Bromberg: M. Aronsohn, 1860, s. 18-19.
19. A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochieen in der Provinz Posen. Posen: W. Decker, 1898, s. 66.

---

Lapidaria » miasto Bydgoszcz » Bydgoszcz (Fordon - Pałcz)