Cmentarz ewangelicki - Gać

Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia

Położenie cmentarza - mapy

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz położony na terenie zabudowanym u zbiegu DW534 (ul. Warszawska, Grudziądz) i głównej ulicy wsi Gać, w południowym skraju miejscowości tuż przy granicy z miastem Grudziądz. Od strony zachodniej i północnej sąsiaduje z zabudowaniami, od wschodu z główną droga przechodzącą przez wieś, a od południa z przystankiem MZK i ul. Warszawską.

Podstawowe informacje

Data założenia	1850*
Wyznanie	menonicko-ewangelicki
Ówczesna parafia	ewangelicy: Grudziądz; menonici: Mątawy
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,42 ha
Nr działki	107
Kształt	czworokąt zbliżony do trapezu
Najstarszy zachowany nagrobek	?
Istniejąca dokumentacja	APE Malbork, RK, sygn. 1618, Die Anlegung des Begräbnisplatzes in Gatsch, 1850-1851
Zagrożenia	śmieci, dewastacja, likwidacja
Stan zachowania	UPORZĄDKOWANY (częściowo), Typ VIb
Data zamknięcia, likwidacji	1945?, -

[*] Według tytułu teczki archiwalnej cmentarz założono w 1850. Niewykluczone, że było to jedynie prawne uznanie cmentarza, który służył już od XVIII wieku.

Roślinność

Drzewa	dąb, jesion, …
Krzewy	lilak, grochodrzew, …
Inne	…

Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny, układ wewnętrzny częściowo czytelny

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	NIE	-	-	-	-
Krzyże	NIE	-	-	-	-
Obeliski	NIE	-	-	-	-
Mogiły obmurowane	TAK	> 50	k. XIX - I poł. XX w.	beton, lastryko
Mogiły ziemne	NIE	-	-	-	-
Płyty poziome	NIE	-	-	-	-
Płyty pionowe	NIE	-	-	-	-
Pola grobowe	TAK	2	I poł. XX w.	beton	dziury po ogrodzeniach żeliwnych
Postumenty	TAK	3	k. XIX - I poł. XX w.	beton, piaskowiec	przy mogiłach, 1 osobno "dąbek"
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
ŁĄCZNIE	> 53 stanowiska
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	NIE	-	-	-	-
Brama	NIE	-	-	-	-
Kościół	NIE	-	-	-	-
Kaplica	NIE	-	-	-	-
Inne	TAK	1	2008	kamień	tablica pamiątkowa

Inskrypcje

---

Galeria zdjęć

fot. Michał P. Wiśniewski, 2016

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

fot. 12

fot. 13

fot. 14

fot. 15

fot. 16

fot. 17

fot. 18

fot. 19

fot. 20

fot. 21

fot. 22

fot. 23

fot. 24

fot. 25

fot. 26

fot. 27

fot. 28

fot. 29

fot. 30

fot. 31

---

Renowacja

Działania o charakterze porządkowym przeprowadzono w 2008 roku z inicjatywy młodzieży z II LO w Grudziądzu. Część cmentarza ma zadbaną zieleń. Ustawiono także kamień pamiątkowy. Nie prowadzono działań na nagrobkach.

---

Osadnictwo w Gaci

Historia

Najstarsza wzmianka o wsi sięga roku 1614, w którym król Zygmunt III Waza potwierdził nadanie kontraktu emfiteutycznego mieszczaninowi grudziadzkiemu Christianowi Lindenauerowi przez wojewodę chełmińskiego, a zarazem starostę pokrzywnickiego Ludwika Mortęskiego. Przedmiotem nadania był podmokły, leżący odłogiem teren o powierzchni prawie 154 mórg tuż przy rowie granicznym zwanym Gacią pomiędzy starostwem pokrzywieńskim, a grudziądzkim. Ów rów to dzisiejszy Rów Hermana. Dzierżawa opiewała na 40 lat, a do dzierżawcy należało zagospodarowanie ziemi według uznania. W lustracji po potopie z 1664 czytamy, że olędrzy zajęli zaledwie 9 włók. Być może był to wynik strat powojennych, a być może ówczesny dzierżawca o to nie zabiegał. Na karczmę zawierano osobne kontrakty dzierżawne, ostatni pochodzi z 1822. Ostatni kontrakt na ziemię wygasł już po dokonaniu I zaboru, w 1786. Według Goldbecka Gać w 1789 liczyła 14 dymów. Władze pruskie w 1829 uwłaszczyły gospodarza Carla Hinza i pozostałych.
Szkoła była na miejscu zaś parafia ewangelicka w Grudziądzu. W latach 80. XIX wieku ewangelicy stanowili 97% mieszkańców. W 1921 już 53%. Poza nimi polski spis powszechny wylicza 6 osób innego wyznania chrześcijańskiego. Być może byli to menonici, ale nie mamy bliższych na to dowodów. Wówczas mozaika wyznaniowa była szeroka i w grę wchodzili także baptyści lub staroluteranie.

Ludzie

Kataster fryderycjański 1772/73 (Gać i Węgrowo Niemieckie): Martin Batt, Martin Berg, Bartel Borg, Martin Borg, Hans Frey, Christian Hass, Jacob Heb, Martin Heinrich, Wilhelm Heinrich, Johann Hoffmann, Christian Janck, Michael Jaschke, Georg Konitz, Peter Mallon, Christian Mantau, Andreas Meisner, Christian Nass, Jacob Paschke, Peter Paul, Martin Ratt, Johann Regenboden, Peter Regenboden, Michael Rezlow, Cornel Rosenfeld, Bartel Solck, Georg Todt, Heinrich Unrau, Michael Wenzlow

Nazwiska z GEDBAS (prawdopodobnie menonici): Balzer, Dirks, Franz, Mantau, Nickel

Menonici ok. 1850: Heinrich Balzer ożeniony z Marią Franz w 1835

Członkowie zboru w Mątawach z 1895: Anna i Hermann Franz

Lista strat w I wojnie światowej: Gaeckel, Kerber, Marotz, Mellenthin, Morotz, Radtke, Rahn, Wisniewski, Zaabel

Kalendarz nauczycielski z 1925: Jan Nagórski

Księga adresowa z 1928: Błaszkowski (kołodziej), Maszkowski (kołodziej), Schmidt (karczma), Skodowski (kowal)

Księga adresowa z 1941: French (zakład nasienniczy), Schmidt (zajazd)

---

Bibliografia:

1. 2578 Graudenz, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1909.
2. APE Malbork, RK, sygn. 1618, Die Anlegung des Begräbnisplatzes in Gatsch, 1850-1851.
3. Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 77.
4. X. Froelich, Geschichte des Graudenzer Kreises, Band I, Graudenz, 1868, s. 76.
5. J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 38, 58.
6. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 477-479.
7. E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 20-21.
8. Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 36.
9. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1149.
10. A. Mańkowski, J. Paczkowski, Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim, malborskim w 1664, Toruń: TNT, 1938, s. 25.
11. M. Skiwska, Mennonici na terenie basenu grudziądzkiego XVI - XVIII wieku, Grudziądz, 2002, s. 23, 84, 89.
12. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 20.
13. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego, 2013, s.91, 129 ,http://www.bip.grudziadz.lo.pl/?app=uchwaly&nid=2170&y=2013
14. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. II, s. 433-434.
15. H. Wiebe, Das Siedlungswerk niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrhunderts, Marburg a. d. Lahn: Johann Gottfried Herder Institut, 1952, s. 32, 33.
16. Zadbali o mogiły ewangelików, 2013, http://grudziadz.pl/pl/contents/content/128/5304

---

Lapidaria » powiat grudziądzki » gmina Grudziądz » Gać