Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
Opis cmentarza


Położenie
Cmentarz położony przy głównej drodze biegnącej przez wieś, ok. 470 metrów na zachód od przydrożnego krzyża przy skrzyżowaniu dróg na Krzyżówki, Lisek i Popiółkowo - kierujemy się od krzyża na Popiółkowo. Od północy graniczy z polem i laskiem, od wschodu i zachodu z polem, a od południa z drogą.
Podstawowe informacje
Data założenia | k. XVIII w. / I poł. XIX w. |
Wyznanie | ewangelicki |
Ówczesna parafia | Osówka (od 1838), Lipno (1793-1838), Białowieżyn (1782-1799), we wsi kantorat od k. XVIII w. |
Status | nieczynny |
Powierzchnia | ~0,25 ha |
Nr działki | 74 |
Kształt | czworokąt |
Najstarszy zachowany nagrobek | 1927 |
Istniejąca dokumentacja | Karta cmentarza, oprac. P. Kokotkiewicz, 1987 |
Zagrożenia | dewastacja, śmieci, zatarcie |
Stan zachowania | ZŁY, Typ III |
Data zamknięcia, likwidacji | po 1945 r., - |
Roślinność
Drzewa | dąb, sosna, … |
Krzewy | lilak, robinia akacjowa, … |
Inne | trawa, konwalia, … |
Układ cmentarza częściowo czytelny. Brak danych o alei, brak pomników przyrody.
Nagrobki i inne elementy
Nagrobki | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
Cippusy | NIE | - | - | - | - |
Grobowce | NIE | - | - | - | - |
Krzyże | TAK | 4 | IV ćw. XIX w. - 2 dekada XX w. | żeliwo | 1 z tablicą, 1 żeliwny, 1 ażurowy i podstawa po uciętym krzyżu |
Mogiły obmurowane | TAK | > 15 | I poł. XX w. | lastryko, cegła, beton | ? |
Obeliski | NIE | - | - | - | - |
Płyty poziome | TAK | 1 | 1941 | beton | |
Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
Pola grobowe | TAK | 1 | I poł. XX w. | beton | bez ogrodzenia |
Postumenty | TAK | > 5 | I poł. XX w. | beton, lastryko | - |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
RAZEM | > 16 stanowisk | ||||
Elementy | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
Brama | NIE | - | - | - | - |
Kościół | NIE | - | - | - | - |
Kaplica | NIE | - | - | - | - |
Inne | TAK | 1 | I poł. XX w. | drewno | krzyż - leży na ziemi |
Inskrypcje - fot. Grzegorz Becmer, 2016;
Brakuje inskrypcji Ludwiga Timma (zm. 1928) i Roberta Tobera (zm. 1917)
Galeria zdjęć
fot. Grzegorz Becmer, 2016;
fot. WUOZ w Toruniu, Oddział we Włocawku, oprac. P. Kokotkiewicz, 1987;
Renowacja
W 2013 roku Fundacja AriAri dokonała prac inwentaryzacyjnych, a w 2014 wystawiła tablicę informacyjną.
Karta cmentarza z 1987 stwierdza istnienie ok. 50 mogił.
Osadnictwo w Gnojnie
Historia
Osada o nazwie Gnojno znana była już w czasach staropolskich i podlegała pod starostwo bobrownickie. Na podstawie lustracji z 1565 wiemy, że zamieszkiwana była przez bartników i smolarzy. Z kolei lustracja z lat 1659-1665 przynosi informacje, że dopiero co osadził się 1 chałupnik. Z powodu nieścisłości trudno wskazać roczną datę osiedlenia olędrów w Gnojnie. Elfriede Eichelkraut podaje rok 1760 jednocześnie wskazując, że działo się to za czasów starosty Kajetana Sierakowskiego. W innym fragmencie podaje, że pierwsza szkoła kantoralna powstała kilka lat po 1776, co pokrywałoby się z latami sprawowania urzędu starosty przez Sierakowskiego: 1780-1787. Być może w tekście tkwi błąd i prawidłową data jest rok 1780? Breyer przytacza, że Gnojno powstało w tym samym czasie co m. in. Jackowo, Dębowiec, Czarne co sugerowałoby rok 1770.
Ewangelicy najpierw podlegali pod parafię ewangelicką w Lipnie, potem od 1838 pod parafię w Osówce. Spis statystyczny kościoła ewangelicko-augsburskiego podaje, że w 1867 istniał kantorat Brzeźno-Gnojno. Kolejny budynek szkoły wraz z salą do modlitwy został wybudowany w 1856 przez mieszkańców natomiast stojący do dziś pochodzi z 1908. W spisie powszechnym z 1921 zanotowano 83% ewangelików - mieszkańców Gnojna. W okresie międzywojennym trwał tu dwutygodniowy strajk ponieważ mieszkańcy domagali się nauczania w języku niemieckim, co nie było na rękę polskim władzom. Ostatecznie pozwolono uczyć niemieckiego jako przedmiotu zachowując wykładowy język polski.
W czasie II wojny światowej Gnojno zmieniło nazwę na Pohlsdorf na cześć właściciela dóbr bobrownickich Pawła Gottfrieda Pohla (kupił majątek starostwa bobrownickiego i władał nim od 1801 do co najmniej 1827), założyciela pobliskich Osin w 1818. Do przynajmniej połowy lat 90. XX w. dawna szkoła z salą modlitewną służyła jako rzymskokatolicka kaplica pw Św. Stanisława Biskupa podlegająca parafii Św. Anny w Bobrownikach. Obecnie wiernym służy nowa kaplica pw. NSPJ wybudowana przy drodze na Lisek, stary budynek zdaje się, że jest własnością prywatną.
Ludzie
Nauczyciele uczący w szkole: Mantei, Janetzki, Bunn, Braun, Sierp, Rentz, Purat, Jabs, Klepper, Elbe, Kelbert, Grunberg, Bendlin, Scherling, Tews, Tonn, Lange, Tussowy, Rangenau, Schultz, Oertel, Riedelbauch
Nazwiska gospodarzy z czasów II wojny światowej: Adams, Albrecht, Bantz, Bottcher, Bonkowski, Bretzke, Cibusch, Elgert, Hammermeister, Hank, Hellwig, Komm, Krampitz, Kreschner, Kruger, Krzesiński, Kutz, Ladzik, Pflugradt, Radke, Sichau, Stockmann, Tschense
Inni : August Bohnke (ur. 1883)
Bibliografia:
- 3280 Helmsee, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, OKH/G StdH, 1944.
- A. Breyer, Deutsche Gaue in Mittelpolen, wersja online z 2006, s. 20, 22.
- E. H. Busch, Beitrage zur Geschichte und Statistik des Kirchen und Schulwesens der Ev.-Augsburg. Gemeinden im Konigreich Polen, Leipzig, 1867, s. 183-184.
- Cmentarz w Gnojnie, http://www.szlakewangelicki.pl/miejsca/item/17-cmentarz-w-gnojnie.html
- Cmentarz w Gnojnie - część I. Fotorelacja z prac inwentaryzacyjnych.
- E. Eichelkraut, Deutsche Dörfer im Kreis Lipno, Dobriner Land (Polen). Teil I. Wuppertal, 1996, s. 6, 27-29, 142-144.
- E. Eichelkraut, Deutsche Dörfer im Kreis Lipno, Dobriner Land (Polen). Teil II. Wuppertal, 2000, s. 131.
- Gnojno na forum Tradytora. Zdjęcia z 2010.
- Gnojno na UpstreamVistula.org. Zdjęcia z 2006.
- Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564-1565, cz. II, 1963, s. 265-268.
- Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1616-1620, cz. I, 1994, s. 308.
- Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, cz. III, 1967, s. 61.
- Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659-1665, cz. II, 1996, s. 294.
- Karta cmentarza, oprac. P. Kokotkiewicz, 1987.
- M. Krajewski, A. Mietz, Zabytki Ziemi Dobrzyńskiej, Włocławek, 1996, s. 42, 114. (jako Osiny)
- E. Kneifel, Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939. Eine Parochialgeschichte in Einzeldarstellungen, Vierkirchen über München : Selbstverlag des Verfassers, 1971, s. 62-63.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 1, M. St. Warszawa, województwo warszawskie. Warszawa: GUS, 1925, s. 58.
- Stanęły nowe tablice!, Kujawski Szlak Ewangelicki, http://www.szlakewangelicki.pl/wydarzenia/item/30-stan%C4%99%C5%82y-nowe-tablice.html
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. X, s. 57.