Cmentarz ewangelicki - Iłowo I

Położenie cmentarza - mapy

rFpx_8MzlGkVr6WZLewyQNQ104Q7hm7LpyyCfnnJAhLKCt4WZrviWtcrN3squEXRuPTbFGSOerwt_h0Ahys=w320

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz położony ok. 350 metrów na północ od centrum wsi. Jest to dobrze widoczny pagórek przy drodze prowadzącej z Iłowa w kierunku jeziora Juchacz. Przejeżdżając przez wieś od strony Radońska należy kierować się na Jazdrowo. Dojeżdżamy do skrzyżowania gdzie mamy drogowskaz prowadzący na Jezioro Juchacz i tak też skręcamy, czyli w prawo (inny drogowskaz pokazuje w tym kierunku trasę do osady Zaleśniak). Po ok. 350 metrach po lewej stronie mamy zalesiony pagórek z bramą i resztkami kamiennego muru. Od wschodu cmentarz graniczy z drogą, a z pozostałych stron z gruntami uprawnymi.

Podstawowe informacje

Data założenia	między IV ćw. XVIII w., a 1819
Wyznanie	ewangelicki
Ówczesna parafia	Sypniewo (od 1888), Stare Gronowo - Batorowo - Myśligoszcz (1722-1888), Stare Gronowo (1657-1722)
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,57 ha
Nr działki	243
Kształt	zbliżony do prostokąta
Najstarszy zachowany nagrobek	IV ćw. XIX w.
Istniejąca dokumentacja	Karta cmentarza, oprac. T. Swat, 1988
Zagrożenia	śmieci, dewastacja, likwidacja
Stan zachowania	ZŁY, Typ III
Data zamknięcia, likwidacji	1945?, -

Roślinność

Drzewa	dąb, klon, świerk, jesion, wiąz…
Krzewy	lilak, …
Inne	bluszcz, …

Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ wewnętrzny cmentarza w większości nieczytelny.

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mogiły obmurowane	TAK	?	k. XIX - I poł. XX w.	beton, lastryko
Mogiły obmurowane z postumentem	TAK	?	k. XIX w. - I p. XX w.	piaskowiec, beton, lastryko	-
Mogiły ziemne	TAK	>2	-	-	jedna znaczona krzyżem drewnianym
Pola grobowe	TAK	2	k. XIX /p. XX w.	granit, lastryko, beton	1 w południowo zachodnim rogu dla właścicieli majątku
Krzyże	NIE	-	-	-	-
Postumenty	TAK	?	k. XIX / pocz. XX w. - I poł. XX w.	piaskowiec, beton, lastryko	-
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	TAK	>1	?	cegła	-
Płyty poziome	TAK	1	I poł. XX w.	beton	-
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
Inne	NIE	-	-	-	-
RAZEM	ok. 40 stanowisk
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	TAK	-	XIX w.	kamień polny, cegła
Brama	TAK	1	k. XIX w.	cegła	2 słupki bez żeliwnych furt
Kościół	NIE	-	-	-	-
Kaplica	NIE	-	-	-	-
Inne	NIE	-	-	-	-

Na cmentarzu pochowano członków rodziny właścicieli majątku, rodu Seifert i Wilckens. Niewykluczone, że także Langner. Niestety nie możemy potwierdzić, czy znana wyłącznie ze zdjęcia karty cmentarza Charlotte Seifert z domu Wilckens rzeczywiście zmarła w 1890. Tak napisano w karcie cmentarza jednak brak jej w aktach zgonu USC Iłowo z 1890. Natomiast w tym samym roku wspomniana księga USC odnotowuje śmierć brata Karla Langnera, Alberta Leopolda Adolfa Langnera (10.04.1834-15.04.1890). Z treści aktu dowiadujemy się, że również wymienieni Langnerowie byli spokrewnieni po kądzieli z Wilckensami.

Inskrypcje

Galeria zdjęć

fot. Michał P. Wiśniewski, 2016

^{fot. 1}

^{fot. 2}

^{fot. 3}

^{fot. 4}

^{fot. 5}

^{fot. 6}

^{fot. 7}

^{fot. 8}

^{fot. 9}

^{fot. 10}

^{fot. 11}

^{fot. 12}

^{fot. 13}

^{fot. 14}

^{fot. 15}

^{fot. 16}

^{fot. 17}

^{fot. 18}

^{fot. 19}

^{fot. 20}

^{fot. 21}

^{fot. 22}

^{fot. 23}

^{fot. 24}

^{fot. 25}

^{fot. 26}

^{fot. 27}

^{fot. 28}

^{fot. 29}

^{fot. 30}

^{fot. 31}

^{fot. 32}

^{fot. 33}

^{fot. 34}

^{fot. 35}

^{fot. 36}

WUOZ Toruń, oddział w Bydgsozczy, oprac. T. Swat, 1988

^{fot. 1}

^{fot. 2}

^{fot. 3}

^{fot. 4}

^{fot. 5}

Renowacja

Nie przeprowadzono.

Osadnictwo w Iłowie

Historia

Pierwsza wzmianka pochodzi z 1453 (1370) roku. Była to wieś należąca do właścicieli majątku Sypniewo. Tutejszy folwark wchodził w skład dóbr sypniewskich do połowy XIX wieku, a potem stał się samodzielnym majątkiem z kilkoma folwarkami. W XV wieku właścicielami była rodzina Sypniewskich, a następnie Potuliccy, Białośliwscy, Witosławscy, Działyńscy, a od 1711 do 1824 Goetzendorf-Grabowscy. Z powodu zadłużenia odsprzedali swoje dobra Bankowi Królewskiemu w Berlinie, a ten sprzedał rodzinie Wilckens w 1830. O ile Sypniewo pozostało w rękach Wilckensów nieprzerwanie do 1945 roku to Iłowo było ich do 1854 (i potem od 1909). Będąca właścicielką od 1849 roku Dorothea Sophie Wilckens z domu Willich oddała Iłowo córce w 1854. Johanna Charlotta Elisabeth była wówczas już wdową po profesorze medycyny Philipie Magnusie Seifercie (zmarł w 1845). Mieli 3 córki: Charlotte Emmę (zm. 1863), Charlotte Augustę i Charlotte Elisabeth. Ta pierwsza wyszła za Karola Langnera i on został właścicielem Iłowa w 1856. Rok później król Fryderyk Wilhelm IV nadał dobru Iłowo tytuł majątku rycerskiego. Langnerowie mieli przynajmniej 2 dzieci: Karl Ferdinand (ur. 1857) i Emma Katharina (ur. 1863). Karl Langner był m. in. deputowanym do sejmiku powiatowego, a od 1894 członkiem sejmiku prowincji zachodniopruskiej. Jego córka Emma Katharina wyszła za mąż za członka rodu von der Goltz (właściciele Krzecka, woj. zachodniopomorskie) i to ona na podstawie testamentu Langnera została właścicielką Iłowa. Baronowa jednak sprzedała w 1896 majątek Moritzowi Bruckmannowi, a ten z kolei przekazał go swojemu synowi Moritzowi II. Po blisko 60 latach nieobecności, w 1909 do Iłowa wracają dawni właściciele z Sypniewa, Wilckensowie, którzy tytuł szlachecki otrzymują w 1913. W tym samym roku Fritz von Wilkens umiera, a Iłowem do 1945 władają spadkobiercy jego rodu.
W skład majątku Iłowo wchodziły: gorzelnia, młyn, tartak, mleczarnia, cegielnia, wiatrak oraz torfowisko. Do tego dochodził folwark Klementynowo założony w 1820 roku gdzie mieściła się w XIX w. huta szkła i prywatna szkoła katolicka. Prócz majątku wedle dokumentu z 1819 we wsi istniał majątek wolnosołysi, było 4 gospodarzy, 11 zagrodników, 5 komorników, dom pracy, dom leśniczego, szałas, kuźnia, karczma ze stajnią, dom sołtysa i szkoła z 3 izbami gdzie mieszkał nauczyciel.
Ta ostatnia informacja jest istotna dla dziejów protestantyzmu w Iłowie. Akta wizytacyjne parafii sypniewskiej z 1767 nie wymieniają Iłowa pośród miejscowości, w których luteranie posiadają nauczycieli, szkoły i cmentarze. Takie instytucje posiadały już według wizytacji Jazdrowo i Radońsk. Z kolei opisujący dzieje reformacji (wyd. 1850) na terenie Prus Zachodnich Ernst Lambeck wymienia Iłowo jako miejscowość, w której odbywają się niedzielne nabożeństwa. Możemy zatem przyjąć, że szkoła pełniąca funkcje domu modlitwy (a także cmentarz) powstał między IV ćw. XVIII wieku, a 1819 rokiem. Tutejsi protestanci podlegali jednej z najstarszych w regionie parafii ewangelickiej w Starym Gronowie. Dopiero w 1888 przypisano ich do nowo powstałej parafii ewangelickiej w Sypniewie. Natomiast w 1905 nastąpiło poświęcenie wybudowanego kościoła ewangelickiego w Iłowie. Był on filiałem parafii w Sypniewie. Dziś to parafia rzymskokatolicka pw. Św. Andrzeja Boboli. Ewangelicy w końcu lat 60. XIX wieku stanowili prawie 72% mieszkańców. Tuz po odzyskaniu niepodległości przez Polskę ich ilość spadła nieznacznie do 69% w 1921 roku. Jednak według statystyk z 1938 ilość Niemców (wśród których mogli być także katolicy) wynosiła 37% populacji Iłowa.

Ludzie

Lista strat z I wojny światowej: Bankert, Bettin, Bialczyk, Bleck, Bock, Bottcher, Dass, Dumke, Geschke, Hass, Israelski, Janke, Jeschke, Kaczmarowski, Kalwicki, Kistan, Kluska, Knaack, Knorr, Kroeber, Kubatzki, Maeck, Malzahn, Marlewski, Meyer, Młodzik, Nowak, Reetz, Reinke, Ristau, Sacha, Schiedlowski, Schleif, Schlichthobtz, Schluter, Schmechel, Schonke, Skalski, Socha, Stach, Tetzlaff, Thiede, Totz, Wolff, Wrase, Zuhlke

Nauczyciele w 1925: Michał Rynk

W księdze adresowej z 1928 r. wymieniono nazwiska: Białczyk (artykuły kolonialne), Brenner (kołodziej), Dietrich (karczma), Gustav Maeck (właściciel ziemski, 50ha), Gottfried Marquardt (właściciel ziemski, 68ha), Weincke (tartak parowy), Anna Wilkens (właścicielka ziemska, 1136ha, gorzelnia)

Bibliografia:

E. Calier, Powiat nakielski w XVI stuleciu. Szkic geograficzno-historyczny, Poznań: W. Simon, 1886, s. 19.
J. Dorawa, Szkice z dziejów wsi podsępoleńskich, [w:] "Dzieje Sępólna Krajeńskiego" pod red. Z. Biegańskiego, 2010, s. 514-517.
J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 136.
A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 487-488.
Informacje o Iłowie na stronie powiatu sępoleńskiego, https://www.powiat-sepolno.pl/192,ilowo
E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 6-7.
Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 49.
Karta cmentarza, oprac. T. Swat, 1988.
Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1165.
A. Lambeck, Geschichte der Begründung und des Wachsthums der Reformation in Westpreußen, 1850, s. 165.
P35 S25 LUTOWO, 1:25 000, WIG, 1935.
F. W. F. Schmidt, Der Der Kreis Flatow in seinem gesammten Beziehungen, Thorn, 1867, s. 96, 283.
Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 42.
F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. III, s. 271.
M. Wojciechowski, Powiat sępoleński w latach 1920-1939, 2009, s. 147.

Lapidaria » powiat sępoleński » gmina Sępólno Krajeńskie » Iłowo I

wersja strony: 3, ostatnia edycja: 06 Dec 2017 11:09

Edytuj Oceń (0) Tagi Historia Pliki Drukuj Narzędzia + Opcje

Lapidaria

zapomniane nekropolie woj. kujawsko-pomorskiego