Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
![]() |
Opis cmentarza

Położenie
Cmentarz położony przy ulicy Saperów, ok. 50 na północ od dyskontu. Od północy sąsiaduje z gospodarstwem prywatnym, od wschodu z nieużytkami, od południa z nieużytkami i terenem dyskontu,a od zachodu z ul. Saperów.
Podstawowe informacje
Data założenia | IV ćw. XIX w. |
Wyznanie | ewangelicki |
Ówczesna parafia | Bydgoszcz (od 1772) |
Status | nieczynny |
Powierzchnia | ~0,16 ha |
Nr działki | nie wyodrębniono, na terenie 44/2 |
Kształt | zbliżony do prostokąta |
Najstarszy zachowany nagrobek | I poł. XX w. |
Istniejąca dokumentacja | ? |
Zagrożenia | śmieci, likwidacja cmentarza |
Stan zachowania | FATALNY, Typ III |
Data zamknięcia, likwidacji | 1945?, |
Roślinność
Drzewa | jesion, klon,… |
Krzewy | lilak, grochodrzew, … |
Inne | pokrzywy, … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Brak informacji co do istnienia alei. Układ cmentarza całkowicie nieczytelny.
Nagrobki i inne elementy
Nagrobki | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
Cippusy | NIE | - | - | - | - |
Grobowce | NIE | - | - | - | - |
Krzyże | NIE | - | - | - | - |
Obejścia | NIE | - | - | - | - |
Obeliski | NIE | - | - | - | - |
Mogiły obmurowane | TAK | >1 | I poł. XX w. | lastryko | destrukt |
Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
Postumenty | NIE | - | - | - | - |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
ŁĄCZNIE | ? | ||||
Elementy | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mur ogrodzeniowy | NIE | - | I poł. XX w. | beton | pojedynczy słupek od ogrodzenia |
Brama | NIE | - | - | - | - |
Kościół | NIE | - | - | - | - |
Kaplica | NIE | - | - | - | - |
Inne | NIE | - | - | - | - |
Inskrypcje
Nie znaleziono.
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2014
Renowacja
Nie przeprowadzono. Cmentarz przez lata wykorzystywany był jako wysypisko śmieci, co potwierdziły… roboty budowlane. W 2010 r. podczas kładzenia rur wodociągowych rozkopano cmentarz, beszczeszcząc tym samym kości pochowanych ludzi. Dopiero interwencja mieszkańców i mediów wstrzymała prace i umożliwiła interwencję archeologów oraz policji. Dalsze prace wykonywano pod nadzorem archeologicznym kopiąc ręcznie. Inspektor nadzorujący budowę wodociągu tłumaczył się brakiem informacji o cmentarzu w dokumentacji. Dziwne to ponieważ cmentarz występuje na wielu przedwojennych mapach i planach, a mimo to nie został ujęty w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. W 2012 r. jeden z mieszkańców poinformował media, że nadal można znaleźć na cmentarzu ludzkie kości.
Rada Osiedla Jachcice zadeklarowała starania upamiętniające cmentarz. Po 4 latach od tego wydarzenia wygląda on tak jak na zdjęciach. Tak jak napisano powyżej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego nie ma narysowanego cmentarza. Przez jego teren albo część terenu planowana jest budowa przedłużenia ulicy Komandosów ku Brdzie i stworzenie mostu łączącego z ulicą Szmańdy na Czyżkówku.
Osadnictwo w Jachcicach
Historia
Jachcice musiały istnieć już w 1346 r. skoro wymieniono je w przywileju lokacyjnym miasta Bydgoszcz jako patrymonium. od 1494 do co najmniej 1808 r. połowa wsi była własnością kościelną. W XVI w. istniał już młyn i karczma. Co najmniej od XVIII w. wiadomo o folwarku. Wielkość majątku była systematycznie uszczuplana z powodu rozwoju miasta. Gdy w 1847 spółka mająca wybudować Pruską Kolej Wschodnią wykupywała ziemię, właściciele folwarku spekulowali ją. Kolejne uszczuplenie areału nastąpiła w 1880 r., gdy właścicielka Jadwiga Ulatowska sprzedała ziemię pruskim władzom wojskowym. Utworzono tam poligon artyleryjski. Ostatni właściciel Hermann Witte w 1884 r. rozparcelował folwark. Mieszkańcy głównie pracowali na kolei.
Od 1.04.1920 r. w granicach administracyjnych miasta Bydgoszcz oprócz nadleśnictwa Jachcice (część Piaski wyodrębni się z Jachcic dopiero po II wojnie). Drugim po kolejnictwie czynnikiem rozwijającym Jachcice była wybudowana w 1929 r. elektrownia miejska.
W świetle dostępnych spisów statystycznych już od 1833 r. większość stanowili ewangelicy - 67%, a ich przewaga nad katolikami wzrosła do prawie 80%. Pierwotnie szkoła ewangelicka mieściła się w Smukale, w 1879 r. wybudowano szkołę w Jachcicach. Kolejna szkoła, siedmioklasowa powszechna została ukończona w 1936 r. W tym czasie z pewnością ewangelicy byli w mniejszości. W okresie międzywojennym działało Towarzystwo Powstańców i Wojaków, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, towarzystwo śpiewu Lutnia, kółko rolnicze, a na terenie wojskowym Centralny Skład Uzbrojeń. Czynne było także kąpielisko rzeczne.
Ludzie
W księdze adresowej z 1907 r. wymieniono nazwiska: Schulz (zarządca, leśniczy)
Lista strat z I wojny światowej: Arkuszewski, Bachmann, Bardziński, Bauerschäfer, Bernsdorf, Bethke, Buchholz, Bunczkowski, Dreschke, Döring, Fischer, Gohr, Graja, Guse, Hammermeister, Heidemann, Heidrich, Hinz, Jeschke, Klinger, Kopischke, Kosanowski, Kosinski, Kruger, Loyal, Löscher, Mahnke, Marquardt, Mikepar, Mill, Mirowski, Mittelstädt, Molkentin, Mrugowski, Müller, Neumann, Ossowski, Preuß, Pridöhl, Rechberg, Schallat (Schallert), Schiewe, Schlagowski, Schulz, Sitzlack, Szypniewski, Wegner, Weinke, Welke, Wenzel, Wesolkowski, Zabel
Księga adresowa z 1925 r. zawiera następujące nazwiska: Andrzejak (kowal), Arasimowicz, Bajer, Baranczyk (ślusarz), Baranowski (robotnik), Barra (szewc), Bartz (fryzjer), Bethmann (krawcowa, siodlarz), Bielicki (robotnik), Błaszak, Bornecki (rolnik), Borucki (gastronom), Brzoskowski (slusarz), Brzoskowska (ekspedientka), Buchniewki (konduktor), Chełmicki, Chmiel (rzeźnik), Chrobociński (stolarz), Czaplewski (robotnik), Dreschke (robotnik), Dymska, Eichhorst (robotnik), Gackowski (robotnik), Gąsiorowski (blacharz), Gierszewski (palacz), Gilewski (robotnik), Gluckmann (szrewc), Graja, Hejnowski (robotnik), Jagodowski (rzeźbiarz), Jostowiak, Kędzierski (konduktor), Klarkowski (robotnik), Klinger, Kostański (robotnik), Krakowiak (górnik), Kroczyńska (krawcowa), Kucharski (robotnik), Kulbacz, Kurcz, Laurentowski (monter), Lemański, Lewandowski (kolejarz), Lewicki (robotnik), Lewiński (ślusarz), Loescher, Lorenz (ślusarz), Mańczak (szewc), Menzel (robotnik), Miastkowski (kotlarz), Morzyński (kowal), Murawski (robotnik), Muszyński, Netz (inwalida), Neumann, Paschke, Piotrowski (kolejarz), Pęklekowski (rzeźnik), Pokorski, Przydryga, Remus (ślusarz), Rombowska, Rosa (kapral), Rozpłoch (stolarz), Ruciński (kowal), Ryczak, Splitter (ślusarz), Stachowiak (robotnik), Stenzel (ogrodnik), Stobbe, Stolbe, Szymański (robotnik), Szymendera, Wadowska (nauczycielka), Walenciak (piekarz), Wesołowski (robotnik), Wiese (kowal), Wojdylak (robotnik), Wróbel (muzykant), Wróblewski (robotnik), Zielonka (kolejarz), Ziółkowski (kowal),
Księga adresowa z 1941 r. zawiera następujące nazwiska: Kitzmann (rzeźnik), Bosacki (kowal), Lewandowski (szewc), Meister (stelmach)
Bibliografia:
- 2873 Bromberg West, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1940.
- Adresy miasta Bydgoszczy na rok 1925, Bydgoszcz: Weber, 1925.
- E. Alabrudzińska, Mniejszości wyznaniowe w Bydgoszczy w latach 1920-1939, Toruń: Wydawnictwo UMK, 1995, s. 27
- S. Bobbe, Kości niezgody na osiedlu, "Ekspress Bydgoski", wydanie on-line z 24.04.2013.
[dostęp: 08.12.2014]
- Dziennik Urzędowy Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej 1920, nr 8, poz. 62.
- W. Gordon, Nasze Dzielnice. Jachcice, "Kalendarz Bydgoski" 1976, Bydgoszcz: TMMB, s. 92-98.
- Z. Guldon, R. Kabaciński, Zarys dziejów osad miejskich oraz miejscowości przyłączonych do Bydgoszczy do 1939 roku, [w:] Historia Bydgoszczy. Tom II, cz. I 1920-1939, pod red. M. Biskupa, Bydgoszcz: BTN, 1999, s. 852, 857, 866-867.
- Gueter-Adressbuch der Provinz Posen, Stettin: Paul Niekammer, 1907, s. 158-159.
- Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego "Jachcice-Zachód" w Bydgoszczy na podstawie uchwały Rady Miasta Bydgoszczy nr XLIX/735/09 z 24 czerwca 2009 r.
- Rysunek miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego "Jachcice-Zachód" w Bydgoszczy stanowiący załącznik nr 1 do uchwały Rady Miasta Bydgoszczy nr XLIX/735/09 z 24 czerwca 2009 r.
- M. Myga, Po cichu rozkopali ewangelicki cmentarz w Bydgoszczy, "Gazeta Pomorska", wyd. on-line z 25.07.2010.
- M. Myga, Termin ważniejszy niż pamięć o zmarłych, "Gazeta Pomorska", wyd. on-line z 26.07.2010.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 6.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. III, s. 379.
- W. Szczepański, Ludzkie kości na chodniku, "Ekspress Bydgoski", wydanie on-line z 27.07.2010.
[dostęp: 08.12.2014]
- W. Szczepański, Łopatami, a nie koparkami przekopują cmentarz, "Ekspress Bydgoski", wydanie on-line z 24.08.2010.
[dostęp: 08.12.2014]
- Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg, Bromberg: M. Aronsohn, 1860, s. 16-17.
- A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochieen in der Provinz Posen. Posen: W. Decker, 1898, s. 36-42.
- Znalazł kości walające się po cmentarzu. Materiał ukazał się w TVP Bydgoszcz, w programie informacyjnym "Zbliżenia" dnia 03.11.2012 r.