Cmentarz ewangelicki - Kryńsk (Bachórka)

Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia

Położenie cmentarza - mapy

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz położony ok. 700 m. na południowy wschód od skrzyżowania dróg powiatowych Osięciny-Wieniec oraz Wysocin-Brześć Kujawski. Ze wszystkich stron sąsiaduje z lasem.

Podstawowe informacje

Data założenia	XIX w.
Wyznanie	ewangelicki
Ówczesna parafia	Nieszawa (od 1838 r.)
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,18 ha
Nr działki	niewyodrębniona, na terenie 3356/4
Kształt	prostokąt
Najstarszy zachowany nagrobek	II poł. XIX w.
Istniejąca dokumentacja	?
Zagrożenia	śmieci, dewastacja, zniesienie cmentarza na skutek prac leśnych, wpadniecie do grobowców
Stan zachowania	ZŁY, Typ III
Data zamknięcia	1945?, -

Roślinność

Drzewa	dąb, klon, sosna
Krzewy	lilak, grochodrzew
Inne	trawa, bluszcz

Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza zatarty. Brak informacji o istnieniu alei.

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	TAK	3	I poł. XX w.	cegła, beton, lastryko	-
Krzyże	NIE	-	-	-	-
Obejścia	NIE	-	-	-
Obeliski	NIE	-	-	-	-
Mogiły obmurowane	TAK	?	II poł. XiX w. - I poł. XX w.	lastryko, beton, piaskowiec	-
Mogiły ziemne	NIE	-	-	-	-
Płyty poziome	TAK	?	II poł. XiX w. - I poł. XX w.	lastryko, beton	-
Płyty pionowe	NIE	-	-	-	-
Postumenty (bez mogił obmurowanych)	TAK	?	II poł. XiX w. - I poł. XX w.	lastryko, beton, piaskowiec	-
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
ŁĄCZNIE	?
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	NIE	-	-	-	rozebrany
Brama	TAK	1	I poł. XX w.	cegła	pozostałości w postaci słupków
Kościół	NIE	-	-	-	-
Kaplica	NIE	-	-	-	-
Inne	-	-	-	-	-

Na cmentarzu spoczywa właściciel majątku Kaniewo, Juliusz Kunkel z rodziną, a także spokrewnieni z Kunkelami członkowie rodziny Gregor, właściciele Bachórki.

Inskrypcje - fot. Jarosław Genert, 2013-2014;

---

Galeria zdjęć

fot. Jarosław Genert, 2013

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

fot. 12

fot. 13

fot. 14

fot. 15

fot. 16

fot. 17

fot. 18

fot. 19

fot. 20

fot. 21

fot. 22

fot. 23

fot. 24

fot. 25

fot. 26

fot. 27

fot. 28

fot. 29

fot. 30

fot. 31

fot. 32

fot. 33

fot. Jarosław Genert, 2014

fot. 33

fot. 34

---

Renowacja

Nie przeprowadzono. Oczyszczenia tablic i prace inwentaryzacyjne prowadzą Jarosław Genert i Mariusz Konczalski.

---

Osadnictwo w Bachórce

Historia

Zarys historii Bachórki opracowany przez Pana Józefa Nowakowskiego

Nazwa i dzieje tej wsi nierozerwalnie związane są z Bachorzą¹, gdyż na jej lewym brzegu osada powstała, choć jej pierwotna nazwa brzmiała inaczej, i należy ja wiązać z uznawaną za zaginioną wsią Swarowo. Po raz pierwszy wieś Swarowo wzmiankuje dokument z 17 maja 1430 roku wydany w Brześciu przez Władysława Jagiełłę, w którym władca nadaje Krzesławowi z Morzyc brzegi rzeki Bachorki między wsią Falborz a Swarowo na założenie młyna i sadzawki². Zapewne uznanie Bachórki i Swarowa za dwie różne, a nie jako tej samej osady ale o dwu różnych nazwach, używanych w różnych okresach czasu należy tłumaczyć, że M. Borucki w spisie majątków ziemskich dawnego województwa brzesko-kujawskiego podaje, iż Bachórka z młynem nie istniała ani w 1489, ani nawet jeszcze w latach 1560-1562³. Jednakże z lustracji królewszczyzn wynika, że w 2 połowie XVI wieku zarówno staw jak i młyn wymieniane w dokumencie W. Jagiełły nie tylko istniały, ale nadal znajdowały się w posiadaniu potomków owego Krzesława, a dokładniej mówiąc - Jana Roskowskiego i jego matki (podkomorzyny dobrzyńskiej)⁴. Według Z. Guldona wieś Bachórka i młyn Bachórka należały w 2 połowie XVI wieku do parafii Bądkowo (z takim zastrzeżeniem, że z uwagi na przynależność do starostwa brzeskiego, młyn należał do parafii Brześć Kujawski)⁵. Tenże autor pisze dalej, że Bachórka (Swarowskie Młyny) była własnością królewską, leżącą w starostwie brzeskim, na którą składały się nie jeden ale dwa młyny⁶, po czym kilka stron dalej dodaje, że Bachórka (Swarowo) była osadą obejmującą 6 łanów, należącą do M. Trzebuchowskiego⁷. Swarowo jako wieś należąca do parafii Bądkowo była wielokrotnie wymieniana w aktach wizytacji biskupów kapituły włocławskiej z XVI wieku, częstokroć (zgodnie z wcześniejsza uwagą Z. Guldona) także jako wieś z dwoma młynami (Zawada i Swarowski)⁸. Również S. Kozierowski uważa, że Bachórka to Swarowo: „Bachorka seu Swarowo. Być może młyn ten zwano później Wilczegardło”⁹. Według rejestru podymnego z 1634 roku, Swarowo w parafii Bądkowo z młynem Rak było wsią posiadającą 4 dymy., opłacało 6 florenów¹⁰. Według rejestru pogłównego z 1764 roku we wsi Swarowo było 8 plebejuszy, ale był już młyn opustoszały, płacono 8 florenów podatku¹¹ (1785-86 Bachorka Seu Swarowo), wieś w parafii Bądkowo. Według rejestru podymnego województwa brzesko – kujawskiego z 1662 r. również 4 dymy zaś w Bachórce 2 szlachciców i 11 plebejuszy¹².
W początku XVIII w. Bachórka wymieniana jest w Laudach i instrukcjach, stąd wiadomo, że w 1717 roku wieś Bachorka należała do Sulkowskiego¹³, a w latach 1735 i 1744 do Michała Wolskiego¹⁴. W 1775 r. we wsi jest 10 dymów. W 1779 r. Bachórka z 51 mieszkańcami jest własnością Morzyckiego¹⁵. Dziesięć lat później, jak to wynika ze spisu majątków ziemskich sporządzonym przez M. Boruckiego w oparciu o lustracje i księgi poborowych, wieś nadal należała do Bog. Morzyckiego¹⁶. Na mapie K. Perheesa z 1790 roku wieś Bachorka jest usytuowana nad Bachorzą, w pobliżu oznaczono również młyn (jednak bez podania jego nazwy) oraz drogę łączącą wieś z Wysocinem¹⁷. W 1827 roku był tu młyn wodny oraz 8 domów z 89 mieszkańcami¹⁸. W suplemencie do tego słownika podano informacje, że folwark Bachórka miał 81 mieszkańców, obejmował dobra wynoszące 480 mórg, był tu dwór i 7 włościan.
Gdy w 1857 roku ponownie podjęto rozpoczęte jeszcze w latach 1827-36 prace związane z osuszeniem bagien Bachorzy, przy dużym zaangażowaniu wszystkich włościan, właścicieli dóbr po jej obydwu stronach położonych, to według planów wytyczonych przez Sławińskiego jego początek przypadał właśnie w miejscu od upustu młyna Bachorka, odległego od pruskiej granicy wiorst 32 czyli w dystansie 6437 prętów¹⁹. Interesującą, a przy tym nigdzie indziej nie występującą informację dotycząca Bachórki podaje Oskar Kolberg. Według niego w połowie XIX wieku Bachorka nad Bachorzą nosiła również inną nazwę Gąsiorek²⁰. Ale jeszcze pół wieku wcześniej, jak na to wskazuje mapa K. Pertheesa i poczynione na niej odręczne uwagi, Gąsiorek to tylko bród na Bachorzy oddalony o staję od młyna Bachorka. Autor mapy nie tylko dokonał dodatkowego „ rozrysowania” tego fragmenty mapy ( w prawym narożniku karty) , ale w dopiskach objaśnił ( pisząc raz: Gąsiorek, drugi raz Gonsiorek!), że przez ten bród prowadziła droga do pobliskiego Brześcia²¹.
W 1881 roku Bachórka należała do Henryka Bigałko, a majątek obejmował wówczas 467 mórg²². W 1884 wieś Bachórka została przyłączona do parafii Wieniec²³, ale pozostała w gminie Bądkowo. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej wymienia folwark zarówno w II Rzeczypospolitej (jako folwark)²⁴, jak i obecnie, jako wieś gminna²⁵.

Przypisy do zarysu historii Bachórki

1. W dokumencie z roku 1288 pojawia się nazwa Bahora fluvius, a w roku 1297 Bachora fluvius regio Brestensis. Za: S.Kozierowski, Badanie nazw topograficznych dzisiejszej Archidiecezyi gnieźnieńskiej, 1914, s. 8.

2. S. Librowski, Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku : dokumenty samoistne. Tom 3, lata 1416-1770, 1995, s. 17.

3. M. Borucki, Ziemia kujawska pod względem historycznym, jeograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym, 1882, s. 142-143.

4. Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich, 1564-1565, cz. II, wyd. A. Tomczak, 1963, s. 214

5. Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI wieku, 1963, s. 29.

6. Tamże, s. 51.

7. Tamże, s. 55.

8. Monumenta Historica Dioeceseos Wladislaviensis, t. 17-23, 1899-1907.

9. S. Kozierowski, dz. cyt., s. 51.

10. Podymne.. op.cit. s.217 (Swarowo cum molendino Rak a domibus 4.)

11. Pogłówne…, op. Cit. s. 136. (Swarowo a personis plebeis 8, Ibidem molendinum desertum.)

12. R.Guldon, Z.Guldon, Materiały do osadnictwa powiatu brzesko-kujawskiego w XVII-XVIII w., "Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie", seria E. Kształtowanie środowiska, 1985, s.148

13. Lauda, t.4. s.339. (także Bachorka jmp. Sulkowskiego dla oczywistego tych dóbr upadku od wszelkiego podatku rzeczyp. wolne mieć chcemy)

14. Lauda, T.5. s.45. (..dobra Bachorka jmp. Wolskiego przez konsystencyą wojska polskiego przez kilkanaście dni stojącego funditus zrujnowane…), oraz: T.5, s.100 (…Michał Wolski w Bachorce in hoc clade…)

15. R. Guldon, Z. Guldon, dz. cyt., s. 148.

16. M. Borucki, dz. cyt., s.142-143

17. K. Perthees, Mappa Szczegulna Woiewodztwa Brzeskiego Kuiawskiego y Inowrocławskiego, 1785

18. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1880, t. I, s. 77.

19. M. Borucki, dz. cyt., s. 357.

20. O. Kolberg, Kujawy, cz.II. t.4. cz.1. Pieśni i dumy, 1867, s.301

21. K. Perthes.., op.cit. s.29.

22. M. Borucki, dz. cyt., s. 357.

23. Słownik Geograficzny…, 1893, t. XIII, s. 372.

24. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 1, M. St. Warszawa, województwo warszawskie,1925, s. 96.

25. Diecezja włocławska 2000 pr. zbiorowa, 2001. (Bachórki nie ma w wykazie wsi należących do parafii Bądkowo ( s.138), ale jest w wykazie wsi należących do parafii Wieniec, razem ze wsią Kryńsk (s. 166); Spis miejscowości w Polsce, t. I A-M, pod red. G. Strycharza, ok. 2000, s. 6; Katalog miejscoowści województwa kujawsko-pomorskiego, oprac. M. Skibińska, 1999, s. 7, 118.

Ludzie

Spoczywające tu rodziny Kunkel i Gregor pochodzą z Rozstrzębowa (gm. Kcynia, pow. nakielski) i już zanim się przeniosły na Kujawy były ze sobą spowinowacone. Jerzy Kunkel, właściciel tamtejszego majątku (1740-1804) pojął za żonę Marię Gregor (1725-1807). Niewykluczone, że Maria była siostrą dziadka Tymoteusza. Dzięki skanom ksiąg metrykalnych Parafii Ewangelicko-Augsburskiej we Włocławku udało się ustalić pełną datę zgonu Tymoteusza Gregora (22.05.1859), a także poznać miejsce urodzenia - Rozstrzębowo i imiona rodziców (Dorota z Krugerów i Paweł). Ostatnie dwie informacje oraz treść artykułu o Martinie Gregorze w "Zwiastunie Ewangelicznym" nr 6 z 1867 dowodzą, że Tymoteusz Gregor był młodszym bratem tego prominentnego proboszcza polskiego zboru ewangelickiego w Królewcu, a zarazem założyciela i nauczyciela tamtejszej szkoły polskojęzycznej. Ponadto artykuł przytacza, że ojciec Tymoteusza Paweł był ówczesnym kantorem gdyż w majątku (w Rozstrzębowie) odbywały się prowadzone przez niego nabożeństwa.
W toku poszukiwań zasobów metrykalnych udało się odnaleźć także skan rejestru zgonu matki Tymoteusza, Anny Doroty z Krugerów, która zmarła 24.10.1830. Wiadomo nam, że Paweł musiał umrzeć przed grudniem 1829 gdyż w dostępnych księgach zgonu parafii włocławskiej nie ma po nim rejestru. Niewykluczone, że zgon Pawła zainicjował powstanie cmentarza.
Przejrzane rejestry zgonów z lat 1829-1832 przynoszą kolejne informacje o Gregorach:
1) Tymoteusz Gregor (pierwsze imię Jan użyte jest tylko na nagrobku) był nie tylko dziedzicem majątku Bachórka, ale tekże dzierżawcą wsi Rzadka Wola (gm. Brześć Kujawski, pow. włocławski).
2) Tymoteusz Gregor był żonaty z Elżbietą z Schulzów
3) małżeństwu przytrafiły się do 1832 roku aż 3 zgony dzieci: Teofila Angelika (zm. 15.03.1830, lat 3), Matylda (zm. 22.05.1832, lat 1,5), Waldemar (29.07.1832, lat 4)
4) rodzina Kunkel, która także spoczywa na cmentarzu była spowinowacona z Gregorami - Bogumił Kunkel był zięciem matki Tymoteusza Gregora, a Bogusław Kunkel szwagrem Tymoteusza Gregora.

---

Bibliografia:

1. P38 S28 Włocławek, 1:100 000, Wojskowy Instytut Geograficzny, 1930.
2. Bachórka, [w:] "Blog Jerzego", 02.10.2012 [dostęp: 03.01.2014]
3. J. Nowakowski, Bachórka (dawniej Swarowo), 2017.
4. Skany Ksiąg Metrykalnych Parafii Ewangelicko-Augsburskiej we Włocławku dostępne online: http://metryki.genealodzy.pl/metryki.php?op=sy&ar=20&zs=0397d
5. Zagubione ślady społeczności ewangelickiej we Włocławku i okolicy, [dostęp: 03.01.2014]
6. "Zwiastun Ewangeliczny" 1867, nr 6.

---

Lapidaria » powiat aleksandrowski » gmina Bądkowo » Kryńsk (Bachórka)