Cmentarz ewangelicki - Małe Łunawy

Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia

Położenie cmentarza - mapy

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz położony przy drodze prowadzącej w kierunku Wielkich Łunaw, oddalony od najbliższego gospodarstwa o ponad 300 metrów, na północno-wschodnim krańcu wsi. Jedziemy przez wieś drogą prowadzącą z Nowej Wsi Chełmińskiej w kierunku Wielkich Łunaw. Cmentarz znajduje się ok. 220 metrów za przystankiem PKS usytuowanym przy skrzyżowaniu trasy, którą jedziemy z drogą prowadzącą do szkoły. Od południa cmentarz sąsiaduje z drogą, którą dojechaliśmy, z pozostałych stron z polami bądź nieużytkami.

Podstawowe informacje

Data założenia	1900-1901
Wyznanie	ewangelicki
Ówczesna parafia	ewangelicy: Wielkie Łunawy (od 1855), Chełmno (1772-1855), protestanci w Chełmnie obecni od 1550, nabożeństwa w szkole w Wielkich Łunawach już w XVIII wieku; menonici: Sosnówka (od 1618)
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,38 ha
Nr działki	28
Kształt	prostokąt
Najstarszy zachowany nagrobek	pocz. XX w.
Istniejąca dokumentacja	APE Malbork, ARK, sygn. 1722, Die Anlage des Kirchhofes in Klein Lunau, 1900-1901
Zagrożenia	śmieci, dewastacja
Stan zachowania	ZŁY, Typ III
Data zamknięcia	1945?, -

Według Mietza cmentarz miał powstać już w XVIII wieku, ale przeczą temu dokumenty archiwalne - chyba, że oficjalnie założono cmentarz na terenie uprzednio i tak wykorzystywanym na pochówki.

Roślinność

Drzewa	klon, jesion, …
Krzewy	lilak, grochodrzew, dzika róża/głóg…
Inne	trawa, …

Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny. Brak informacji o alei.

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	NIE	-	-	-	-
Krzyże	NIE	-	-	-	-
Obejścia	NIE	-	-	-	-
Obeliski	NIE	-	-	-	-
Mogiły obmurowane	TAK	>30	I poł. XX w.	beton, lastryko
Mogiły ziemne	NIE	-	-	-	-
Płyty poziome	NIE	-	-	-	-
Płyty pionowe	NIE	-	-	-	-
Postumenty	TAK	>2	I poł. XX w.	beton, lastryko, piaskowiec	-
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
ŁĄCZNIE	> 30stanowisk
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	NIE	-	-	-	1 słupek po narożniku bądź od bramy w rogu cm.
Brama	NIE	-	-	-	-
Kościół	NIE	-	-	-	-
Kaplica	NIE	-	-	-	-
Inne	NIE	-	-	-	-

Brak informacji na temat grobów o znaczeniu historycznym oraz osób szczególnie zasłużonych.

Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2015

---

Galeria zdjęć

fot. Michał P. Wiśniewski, 2015

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

fot. 12

fot. 13

fot. 14

fot. 15

fot. 16

fot. 17

fot. 18

fot. 19

fot. 20

fot. 21

fot. 22

fot. 23

fot. 24

fot. 25

fot. 26

fot. 27

fot. 28

fot. 29

fot. 30

fot. 31

fot. 32

fot. 33

---

Renowacja

Nie przeprowadzono. Nie znaleziono tablicy Minny Buller, zm. 1906 ani nagrobka rodziny Schroder, o których wspomina A. Mietz na podstawie karty cmentarnej.

---

Osadnictwo w Małych Łunawach

Historia

Małe Łunawy to jedna z kilku miejscowości miejscowości, powstała na tych terenach patrymonium chełmińskiego, które poddane zostały elokacji. Grunty rozdzielono pomiędzy mieszczan, by przywiązać ich do miasta, zapewniając jednocześnie źródło dochodu dla budowy, utrzymania kamienic oraz własnych interesów. Zyski czerpane były w znakomitej większości z wydzierżawiania gruntów. Pierwszej elokacji dokonano w 1602 i powtarzano ją co 50 lat, ostatni raz w 1802. Wskutek wydzierżawiania terenów na prawie olęderskim powstały nowe osady: Dołki, Dolne Wymiary, Górne Wymiary, Klamry, Nowe Dobra i opisywane Małe Łunawy wraz z wchłoniętą osadą Wenecja. Niestety nie jesteśmy tak naprawdę w stanie podać daty powstania Małych Łunaw. W opracowaniach błędnie utożsamia się datę pierwszej elokacji z powstaniem nowych osad - w 1602 dopiero co nadano mieszczanom ziemię na podstawie ich pozycji. Nie nastąpiło to także w 1604, gdy sprowadzono olędrów w tym menonitów do Wielkich Łunaw gdyż Wielkie Łunawy nie leżały w obszarze elokacji. Być może w tym wypadku stało się to również przed potopem, lecz pierwszy znany spis osadników olęderskich z Małych Łunaw pochodzi z 1727 roku. Połowa z nich to menonici, którzy obecni byli jeszcze w 1935. Według ówczesnego spisu członków zboru w Sosnówce mieszkało tu 4 menonitów. Wśród miejscowych członków tego nurtu protestantyzmu zasłużyli się: Johann Stobbe, powołany w 1875 na starszego zboru w Sosnówce i Johann Schroeder będący od 1901 kaznodzieją zboru w Mątawach.
Większość mieszkańców wsi stanowili jednak ewangelicy, którzy macierzystą parafię posiadali w od 1855 Wielkich Łunawach, a przedtem w Chełmnie. Wedle statystyk protestanci zdecydowanie dominowali - w 1868 stanowili 88% mieszkańców, a w jeszcze w 1921 aż 79%. Szkoła była na miejscu, nie wiadomo jednak czy menonici posiadali osobną placówkę tutaj, czy korzystali ze szkoły ewangelickiej. Na pewno w 1923 funkcję kaznodziei menonickiego (duchowny niższego szczebla od starszego) pełnił Johann Bartel natomiast po odzyskaniu niepodległości szkoła ewangelicka przekształcona została w polską szkołę powszechną.

Ludzie

Mennonici w Małych Łunawach:

Kaznodzieje związani z Małymi Łunawami:
Jakob Frantzen (1???, ??? - 1780, ???) - pełnił nieznaną funkcję w zborze w Sosnówce
Peter Wichert (1???, ??? - przed 1857, ???) - w 1831 kaznodzieja zboru w Sosnówce
Johann Stobbe (1839, Małe Łunawy -1901, Małe Łunawy) - w 1875 powołany na starszego zboru w Sosnówce
Johann Schroeder (1842, Małe Łunawy - 1917, Grudziądz) - w 1901 diakon zboru w Mątawach
Johann Bartel - w 1923 kaznodzieja w Małych Łunawach (nie mylić z Johannem Bartelem z Sosnówki, starszym z Sosnówki)

Spis menonitów z 1789: Heinrich Dircks, Gerth Eckert, Andreas Ewert, Andreas Foth, Behrnard Foth, Andreas Frantz, Jacob Frantz, Andreas GertzJohann Gertz, Hermann Goede, Heinrich Knels, Peter Penner, Dirk Plennert, Peter Plennert, Franz Schultz, Peter Tiarth, Andreas Unrau, Heinrich Wellm

Zgony menonitów odnotowane w księgach kościelnych parafii ewangelickiej w Chełmnie (1800-1840):
15.04.1800: żona Corneliusa Kliewera (ur. 1752)
04.05.1800: żona Petera Pennera (ur. 1771)
15.10.1801: Hermann Goede (ur. 1737)
03.04.1806: Heinrich Pettker (ur. 1786)
23.03.1807: Andreas Ewert (ur. 1746)
21.09.1807: Petronella Goertz (ur. 24.08.1742)
30.10.1807: Cornelius Frantz (ur. 1743)
10.12.1807: Peter Rosenfeld (ur. 1773)
16.11.1807: Anna Ewert (ur. 1769)
29.01.1808: Elisabeth Kliewer (ur. 1???), żona Heinricha
29.04.1808: Elisabeth Goertz, żona Siewerta (ur. 1762)
18.10.1808: Heinrich Ewert (ur. 1779)
13.07.1809: Margaretha Goertz z domu Bartel, żona Johanna (ur. 1764)
10.10.1810: Anna Goerz (ur. 08.1810)
08.12.1810: Isaac Balzer (ur. 1753)
20.04.1811: Jacob Pettker (ur. 22.12.1764)
24.06.1811: Eva Plennert z domu Kliewer (ur. 1???), żona Dirka
29.06.1817: Petronella Tiarth z domu Goerz (ur. 1764), wdowa, zostawiła dzieci Elisabeth (ur. 1799), Annę (1801) i Petera (ur. 1803)
15.07.1817: Johann Fleming (ur. 09.04.1772), zostawił żonę Annę z domu Franz i córkę Marię (ur. 1814)
31.05.1818: Christoph Goerz (ur. 1768), zostawił żonę Marię z domu Bartel, po pierwszym mężu Tiarth i synów Petera (ur. 1813), Johanna (ur. 1814) i Jacoba (ur. 1817)
18.02.1823: Jacob Bartel (ur. 1780)
08.03.1825: Jacob Goerz (ur. 1816), syn Jacoba i Catahariny z domu Zibulski
18.04.1823: Anna Willm z domu Tiahrt (ur. 1779), zona Jacoba, zostawiła dzieci Helenę (ur. 1812), Tobiasa (ur. 1813), Annę (ur. 1817), Marię (ur. 1820), i Elisabeth (ur. 1822)
12.05.1825: Peter Goerz (ur. 04.05.1825), syn Johanna i Marii z domu Bartel
02.01.1827: Daniel Goerz (ur. 1826), syn Jacoba i Catahariny z domu Zibulski
27.08.1827: Johann Goerz (ur. 1???), zostawił żonę i 6 małych dzieci
18.09.1827: Eva Goerz z domu Dirks (ur. 1762), żona Heinricha, zostawiła 2 dzieci
08.03.1828: Anna Goerz (ur. 1818), zostawiła matkę i 4 małe siostry
30.03.1828: Anna Goerz (ur. 1788)
28.07.1828: Elisabeh Goerz (ur. 10.1821), córka Siegberta i Petronelli z domu Nickel
15.01.1829: David Schroeder (ur. 1797)
14.04.1829: Peter Nickel (ur. 06.01.1773)
19.01.1830: Katharina Goerz (ur. 1820), córka Johanna i Marii z domu Bartel
22.05.1830: Maria Goerz z domu Bartel (ur. 1790), wdowa po Johannie, późniejszy mąż Heinrich Knels
22.11.1831: Peter Franz (ur. 1784)
09.12.1831: Juliane Goerz (ur. 31.07.1831), córka Heinricha i Kathariny z domu Dirks
26.04.1832: Siegbert Goerz (ur. 1743), zostawił żonę i 12 dzieci
31.03.1833: Petronella Goerz z domu Nickel (ur. 1792), wdowa po Siegbercie, zostawiła 8 dzieci
18.03.1834: Abraham Goertz (ur. 1767), krawiec, zostawił 4 niepełnoletnich dzieci

Spis menonickich właścicieli gospodarstw z 1824: Gerhard Ewert, Peter Frantz, Heinrich Goertz, Johann Goertz, Siewert Goertz, Peter Nickel, Heinrich Wichert, Johann Wichert, Peter Wichert

Lista strat w I wojnie światowej: Buczkowski, Buller, Ehlert, Jaruszewski, Kallmann, Krause, Nippert, Orlowski, Piepke, Pokrand, Pomplun, Rahn, Rennwanz, Riewe, Ring, Rutschkowski, Schenkel, Schroder, Schulz, Semrau, trenkel, Tuschinski, Wendt, Wichert, Wilm, Wollert, Zabel

Osoby z 1923: Franz Nickel (sołtys), Zdzisław Wolski (gospodarz, 61ha, kupił od Margarete Bischoff)

Księga adresowa z 1928: Libwiński (rzeźnik)

Członkowie zboru w Sosnówce zamieszkali w Małych Łunawach w 1935: Elise Buller z domu Wichert, Pauline Nickel z domu Kerber (zm. 15.03.1964), Albert Schroeder (1880-1960) z żoną Helena z domu Balzer (1889-1946)

Rozstrzelani w 1939 w Klamrach: Kazimierz Klemański (nauczyciel)

Księga adresowa z 1941: Sowinski (krawiec), Tuschinski (stolarz)

---

Bibliografia:

1. 2677 Wabcz, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1911.
2. APE Malbork, ARK, sygn. 1722, Die Anlage des Kirchhofes in Klein Lunau, 1900-1901
3. Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 101.
4. J. T. Dziedzic, P. Ossowski, Powiat i miasto Chełmno. Monografja krajoznawcza, Chełmno, 1923, s. 19, 108, 111, 149.
5. J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 35, 125.
6. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 475-476.
7. M. Biskup (red.), Dzieje Chełmna i jego regionu. Toruń: TNT, 1968, s. 74, 104, 158, 172, 315.
8. E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 76-77.
9. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1185.
10. A. Mietz, Wiejskie cmentarze protestanckie w dolinie Wisły pod Chełmnem w XVII - XVIII w. Katalog cmentarzy [w:] Rocznik Grudziądzki t. XI. Grudziądz: Polskie Towarzystwo Historyczne, Muzeum w Grudziądzu, 1994, s. 182, 183, 186, 187, 188, 189, 197.
11. B. Nagel, Ziemia Chełmińska. Monografia ze wstępem do regionalizmu, 1935, s. 103.
12. Rys historyczny o Klamrach na stronie gminy Chełmno, http://bip.chelmno.ug.gov.pl/artykul/491/3253/male-lunawy
13. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 8.
14. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. V, s. 829.
15. Ślady obecności menonitów w Małych Łunawach na podstawie kwerendy Adalberta Goertza.
16. H. Wiebe, Das Siedlungswerk niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Wiessenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrhunderts, 1952, s. 38, 87, 93.

---

Lapidaria » powiat chelmiński » gmina Chełmno » Małe Łunawy