Cmentarz ewangelicki - Małki

Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia

Położenie cmentarza - mapy

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz położony w polu przy jeziorze. Jadąc z Torunia w kierunku Brodnicy Dk nr 15 skręcamy w Małkach na jedynym skrzyżowaniu w lewo w kierunku Bobrowa. Po kolejnych 180 metrach mamy po lewej ścieżkę idącą wzdłuż jeziora, którą dojdziemy na cmentarz. Od zachodu sąsiaduje ze skarpą, u dołu której jest jezioro, a z pozostałych stron z polem uprawnym.

Podstawowe informacje

Data założenia	przed 1823 *
Wyznanie	ewangelicki
Ówczesna parafia	Kawki (od 1867), przedtem Brodnica (świątynia wybudowana w 1830, protestantyzm w Brodnicy sięga 1553 roku)
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,36 ha
Nr działki	166
Kształt	równoległobok
Najstarszy zachowany nagrobek	?
Istniejąca dokumentacja	-
Zagrożenia	śmieci, likwidacja, dewastacja
Stan zachowania	ZŁY, Typ III
Data zamknięcia, likwidacji	1945?, -

[*] - najstarszy pochówek potwierdzony przez księgi kościelne miał miejsce w 1823 jednak wiele przypadków potwierdza, że założenie szkoły (służącej także jako miejsce modlitwy) pociągało za sobą równoczesne utworzenie cmentarza. Zatem cmentarz być może istniał już od od 1782.

Roślinność

Drzewa	lipa, klon, dąb, …
Krzewy	lilak…
Inne	trawa, bluszcz. …

Układ cmentarza czytelny. Prowadzi do niego aleja lipowa, układ wewnętrzny częściowo czytelny.

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	NIE	-	-	-	-
Krzyże	NIE	-	-	-	-
Obeliski	NIE	-	-	-	-
Mogiły obmurowane	TAK	> 20	k. XIX - I poł. XX w	lastryko, beton	-
Mogiły ziemne	TAK	-	-	-	-
Płyty poziome	TAK	1	1934	granit
Płyty pionowe	NIE	-	-	-	-
Pola grobowe	TAK	1	I poł. XX w.	cegła	obwiedzione cegłami z krzyżem metalowym w środku
Postumenty	TAK	> 4	k. XIX - I poł. XX w.	piaskowiec, beton	-
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
ŁĄCZNIE	25 stanowisk
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	NIE	-	-	-	-
Brama	NIE	-	-	-	-
Kościół	NIE	-	-	-	-
Kaplica	TAK	1	II poł. XIX w?	cegła, beton	nie wiadomo na 100% czy była to kaplica służąca wyłącznie celom modlitewnym, czy była to kaplica grobowa, czyli rodzaj grobowca; mogło to być też w mauzoleum
Inne	NIE	-	-	-	-

Na cmentarzu znajduje się nagrobek właściciela majątku w Małkach Conrada Schultza. Prawdopodobnie kaplica to tak naprawdę grobowiec tej rodziny.

Inskrypcje

---

Galeria zdjęć

fot. Mariusz Kaniecki, 2016

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

fot. 12

fot. 13

fot. 14

fot. 15

fot. 16

fot. 17

fot. 18

fot. 19

fot. 20

fot. 21

fot. 22

fot. 23

fot. 24

fot. 25

fot. 26

fot. 27

fot. 28

fot. 29

fot. 30

fot. 31

fot. 32

fot. 33

fot. 34

fot. 35

fot. 36

fot. 37

fot. 38

fot. 39

fot. 40

fot. 41

fot. 42

---

Renowacja

Nie przeprowadzono. Dwa nagrobki wydają się mieć stałych opiekunów, na kilku innych postawiono znicze.

---

Osadnictwo w Małkach

Historia

Najwcześniejsza wzmianka pisemna o wsi pochodzi z 1322, gdy komtur kowalewski nadał wieś sołtysowi Konradowi z Kornic i jego braciom. Według późniejszych danych z wieś należała do Zakonu Krzyżackiego i mieściła się w granicach komturstwa brodnickiego - prócz łanów chłopskich istniały też łany sołtysie i lemańskie. W okresie I Rzeczpospolitej wieś była królewszczyzną zarządzaną przez starostwo brodnickie. Potop spustoszył całkowicie Małki aczkolwiek inwentarz królewszczyzn wspomina z 1664 wspomina o właścicielu lemaństwa Szymonie Małkowskim i sołectwie będącym w rękach Anny Łukaszowej. Pierwsza wzmianka o folwarku zanotowana została w 1672. Kolejnym znanym nam właścicielem gruntów lemańskich i sołtysich jest niejaki Andreas Ryzop, w 1734. Już po zaborze, w 1791 Mathias Schlessier kupił grunt sołecki i część lemaństwa. Po nim dziedziczy w 1833 córka Lucia Ludwike Schulz i odtąd aż do przynajmniej 1941 majątek pozostaje w rękach Schultzów/Schulzów. Jego wielkość zwiększył władający nim od 1848 August Schulz dokupując pozostałą część lemaństwa, a także kupując inne grunty od chłopów. Trudno w tym momencie znaleźć dowód na to, czy piszący się Schulz w 1848 był tym samym Augustem zanotowanym w 1880, czy też był to już jego potomek piszący nazwisko Schultz. W każdym razie August Schultz był też urzędnikiem USC w Małkach. Według spisu właścicieli majątków z 1903 jego ziemie stanowiły 73% terytorium Małek. August umarł między 1903, a 1909 zostawiając schedę synowi Conradowi. Ten z kolei umarł w 1934. Odtąd do przynajmniej 1939 jako właściciel wymieniana jest jego żona Amanda, zaś w spisie z 1941 mamy Herberta Schultza (syn?).
Według Plehna powołującego się na wizytacje kościelne protestanci przybyli do Małek w 1745 roku. Pierwsza szkoła ewangelicka powstała już w 1782 i prawdopodobnie wówczas powstał także cmentarz choć najstarszy poświadczony przez księgi kościelne pochówek miał miejsce w 1827. W 1868 w Małkach zyło 76% ewangelików i podlegali ono pod parafię ewangelicką w Kawkach. Co ciekawe, dzieci katolickich uczęszczających również do szkoły ewangelickiej religii nauczał nauczyciel z Cieszyn. Pierwszy spis powszechny z 1921 zanotował 56% protestantów w Małkach.
Majątek po 1945 znacjonalizowano tworząc PGR, dwór pochodzi podobno z 1861. W Małkach istniał pod koniec wojny obóz dla Żydówek. Zamęczono 87 kobiet.

Ludzie

Według danych z Westpreussen.de Matthias Jahnke, niemowle Matthiasa Jahnke seniora i Christiny Rosenau, zmarł w 1823 i został pogrzebany na cmentarzu w Małkach. Drugim najwcześniej znaleziony pochówek w Małkach zanotowano w 1825, Katharina Drawer.

Spis strat z I wojny światowej zawiera następujące nazwiska: Bednarski, Breitzke, Czarnetzki, Dahm, Deuter, Gebert, Goerke, Greck, Greikowski, Jahnke, Janischke, Kaminski, Karczewski, Lewandowski, Lucker, Neumann, Ochowski, Piotrowski, Prutz, Reinert, Schulz, Stahr, Stemski, Westphal

Nauczyciel w 1925: Paweł Rink

Księga adresowa z 1928: Werner Domes (właściciel ziemski, 280), Schulz (zajazd), August Schultz (właściciel ziemski, 400), Thom (zajazd), Tyńczewski (kowal), Alfred Weissermel (właściciel ziemski - Słoszewy, 500, cegielnia),

Księga adresowa z 1941: Schalaak (rzeźnik), Herbert Schultz (zajazd, sklep, młyn)

---

Bibliografia:

1. 2781 Wrotzk, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1911.
2. Dane genealogiczne Kathariny Drawer, http://www.westpreussen.de/einwohner/index.php?m=family&id=I182309
3. Dane genealogiczne Matthiasa Jahkne, http://www.westpreussen.de/einwohner/index.php?m=family&id=I172052
4. Deutsche Reiches Adressbuch, 1941, s. 113.
5. Gemeindelexikon die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln : auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 1. Dezember 1910 und anderer amtlicher Quellen, 1920, s. 68-69.
6. Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Bobrowo na lata 2010-2014, s. 13, 16,
7. Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche, Berlin, 1880, s. 98-99.
8. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 542.
9. Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 26.
10. Małki na PolskieZabytki.pl, http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/10831/Malki/
11. Małki w Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1250
12. Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew. pomorskiego, Toruń, 1923, s. 60-61
13. Księga adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego, Toruń, 1929, s. 80
14. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1185-1186.
15. A. Mańkowski, J. Paczkowski, Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, 1938, s. 56.
16. H. Plehn, Ortsgeschischte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Königsberg, 1900, s. 78-79.
17. Provinz Westpreussen. Im Auftrag der Landwirtschaftskammer unter Mitwirkung der Königlichen Behörden der Provinz, Berlin, 1909, s. 286.
18. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 4
19. Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy i Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej w mieście Bydgoszczy na 1939 r., 1939, s. 97.
20. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Bobrowo. Część A. Uwarunkowania i diagnoza stanu zagospodarowania przestrzennego, Bobrowo 2010, s. 21, 37, http://www.bobrowo.bip.net.pl/?a=1399
21. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. VI, s. 33.
22. Szkice brodnickie, t. I pod red. Stefana Bilskiego, Brodnica-Toruń, 1988, s. 154, 243.
23. Westpreussisches Güter-Adressbuch, Stettin: P. Niekammer, 1903, s. 162-163.
24. J. Wultański, Historia ewangelicyzmu brodnickiego, Brodnica, 1998

---

Lapidaria » powiat brodnicki » gmina Bobrowo » Małki