Cmentarz ewangelicki - Mątawy
Położenie cmentarza - mapy
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony był przy głównej drodze przechodzącej przez wieś, ok. 220 m. na północ w kierunku Nowego, za dawnym zborem mennonickim, obecnie parafią rzymskokatolicką pw. NMP. Od północy sąsiaduje z pastwiskiem, od wschodu z polami uprawnymi, od południa z terenem zarezerwowanym na ewentualne powiększenie cmentarza, a od zachodu z drogą przechodzącą przez wieś.
Podstawowe informacje
| Data założenia |
Trudno określić jednoznacznie wiek cmentarza. Wiadomo, że pierwszy cmentarz położony był przy pierwszym domu modlitwy juz w 1586 r., czyli tam gdzie stoi dziś murowany kościół. Z powodu wielokrotnych doniesień o podtopieniach zapewne został przeniesiony, być może dopiero po zakończeniu wojen napoleońskich, podczas których wieś ucierpiała. Domniemanie: I ćw. XIX w. |
| Wyznanie |
mennonicko-ewangelicki |
| Ówczesna parafia |
Nowe (od 1774), mennonici - zbór w Mątawach |
| Status |
zlikwidowany |
| Powierzchnia |
~ 0,20 ha |
| Nr działki |
104 |
| Kształt |
zbliżony do prostokąta |
| Najstarszy zachowany nagrobek |
III ćw. XIX w. (po 1856) |
| Istniejąca dokumentacja |
Karta cmentarza, oprac. B. Sądowski, 1987. |
| Zagrożenia |
- |
| Stan zachowania |
ZLIKWIDOWANY, Typ V |
| Data zamknięcia, likwidacji |
1945?, 1987 |
Roślinność
| Drzewa |
lipa |
| Krzewy |
- |
| Inne |
trawa |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza nieznany. Najprawdopodobniej dzisiejsza aleja odzwierciedla starą.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Cenotafy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Cippusy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Grobowce |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Krzyże |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Obejścia |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Obeliski |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Mogiły obmurowane |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Mogiły ziemne |
NIE |
- |
- |
- |
w 1987 r naliczono 36 sztuk |
| Płyty poziome |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Płyty pionowe |
TAK |
1 |
po 1856 |
piaskowiec |
stela sklejona i wystawiona przy kaplicy |
| Postumenty |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Przyścienne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| ŁĄCZNIE |
1 |
| Elementy |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy |
TAK |
- |
k. XX w. |
- |
siatka ogrodzeniowa |
| Brama |
TAK |
1 |
k. XX w. |
żelazo |
od strony ulicy |
| Kościół |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Kaplica |
TAK |
1 |
k. 80. XX w. |
- |
kaplica przedpogrzebowa |
| Inne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
Podstawowe informacje i ilości nagrobków odnoszą się do nieistniejącego cmentarza protestanckiego, roślinność i inne elementy cmentarza do czasów współczesnych.
Inskrypcje
Isaach Kopper urodził się w 1809 roku. Był nauczycielem, a w latach 1850-1856 starszym gminy mennonickiej. Zmarł 13 kwietnia 1856 roku. Żona to Anna z domu Nickel (14.02.1810-21.09.1855) Mieli 12 dzieci i mieszkali w Małym Zajączkowie.
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2015
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
fot. Karolina Falleńczyk, 2015
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
Zdjęcia z karty cmentarza. Dzięki uprzejmości WUOZ w Toruniu, oddział w Bydgoszczy, oprac. B. Sądowski, 1987.
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
Mennonite Archival Image Database (z kolekcji Gerharda Lohrenza)
 |
| fot. 1 |
Zdjęcie zostało użyte do nieznanej publikacji, której fragmenty znaleziono na portalu fotograficznym Flickr (link: https://www.flickr.com/photos/rediscoverfreedom/484393473/). Pochodzi z kolekcji Gerharda Lohrenza zgromadzonej w Mennonite Archival Image Database.
Link do oryginału: https://archives.mhsc.ca/mennonite-cemetery-2 (granitową stele wystawiono Johannowi Bartelowi, być może zdjęcie wykonano przed II wojną)
Link do drugiego zdjęcia: https://archives.mhsc.ca/mennonite-cemetery-3 (wykonano je pomiędzy 1965, a 1973 rokiem, widać znaczną dewastację, zarośnięcie, brak drzewa i granitowej steli. Według opisu w tym miejscu spoczywaja Bernhard Franz z córką zamordowani przez Rosjan w 1945)
Renowacja
Niemożliwa z powodu likwidacji cmentarza w 1987 r. Teren cmentarza został przekazany erygowanej w 1974 roku w dawnym zborze menonickim parafii rzymskokatolickiej pw NMP KP. Nagrobki zostały zlikwidowane aczkolwiek do kradzieży i dewastacji dochodziło już wcześniej. Widać to gdy porównamy zdjęcia z Mennonite Archival Image Database. To samo miejsce na przełomie lat 60 i 70. XX wieku jest zarośnięte, wycięto drzewo, ukradziono granitową stelę i ogrodzenie. Według mieszkańców postumenty i inne formy nagrobków wrzucono do jednego z oczek wodnych. Kilka lat temu jedną ze stel wyjęto z powrotem z bagna. Następnie sklejono i przymocowano przy ścianie kaplicy przedpogrzebowej. W 2015 r. UG Nowe postawił tablicę informacyjną traktującą o śmierci i dawnym cmentarzu protestanckim. Reszta nagrobków podobno cały czas tkwi w bagnie. Zdjęcia z 1987 roku pokazują, że oprócz steli rodziny Kapper istniała co najmniej jeszcze jedna stela.
Osadnictwo w Mątawach.
Historia
Najstarsze wzmianki o Mątawach pochodzą z 1374 roku. Wówczas musiały należeć do komturii pokrzywieńskiej. W czasach rzeczypospolitej szlacheckiej stały się królewszczyzną, a dokładniej mówiąc tenutą wydzierżawianą szlachcie. Zapewne z powodu wielokrotnych wylewów Wisły musiano dokonać powtórnego zasiedlenia. Doszło do tego w 1568 r. Wówczas sprowadzono do Mątaw olędrów i osadzono ich jak napisano na zajączkowskich pastwiskach. Kontrakt z olędrami podpisał Jan Dulski, starosta rogoziński. Przybysze byli bez wątpienia anabaptystami. Już od samego początku według dokumentów (1568) we wsi istniał drewniany dom modlitwy, który w 1898 r. został zastąpiony murowanym zborem. Mennonici skupieni byli w gminie wyznaniowej Mątawy-Grupa. Rygoryzm religijny oraz różnorakie kontrybucje nakładane w zamian za odstąpienie od służby wojskowej powodowały, że ich szeregi topniały i kolejne pokolenia przechodziły na luteranizm albo emigrowały w głąb Rosji, do Ameryki Płn. i Płd.. Ewangelicy należeli do parafii ewangelickiej w Nowem. Mątawy posiadały szkołę ewangelicką. Obecnie to przebudowany budynek plebanii.
Spisy statystyczne podają, że w 1868 r. większość stanowili ewangelicy - 55%, mennonitów było 39%, katolików 6%. Po odzyskaniu niepodległości spis powszechny wykazał 54% ewangelików, 34% katolików i 12% mennonitów. W 1931 proporcje były następujące: 27% ewangelików, 64% katolików i 9% mennonitów.
Ludzie
Lista strat w I wojnie światowej zawiera następujące nazwiska: Becker, Beyer, Boldt, Braun, Ewald, Finger, Frank, Franz, Golinski, Graczikowski, Grimski, Haberland, Jobs, Kientopp, Kliewer, Kruger, Laskowski, Lenz, Manke, Maziewski, Ostwald, Radtke, Rudiger, Sakschewski, Schielke, Schiemann, Solejewski, Thies, Thom, Wendt, Wollert, Wolke
Kalendarz nauczycielski z 1925 r. wymienia nauczycielkę: Agata Pilatówna
Księga adresowa z 1928 r. wymienia następujące nazwiska: Balzer (wiatrak), Boldt (właściciel ziemski), Franz (właściciel ziemski), Goertz (właściciel ziemski), Kliewer (rzeźnik), Konopatzki (kowal), Koppe (właściciel ziemski), Pomplun (zajazd), Schielke (kowal, młockarnia),
Księga telefoniczna z 1939 r. wymienia następujące nazwiska: Dietheim (serownia)
Księga adresowa z 1941 r. zawiera następujące nazwiska: Bohlt (wiatrak), Bunk (stolarz), Dietheim (serownia, mleczarnia), Kliewer (gościniec, rzeźnik), Konopatzki (kowal)
Bibliografia:
- 2478 Feste Coubiere, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1900.
- Dane o Issachu Kopperze, http://gedbas.genealogy.net/person/show/1052411006 [dostęp: 01.09.2015]
- Dane o Annie Kopper z domu Nickel, http://gedbas.genealogy.net/person/show/1052411007 [dostęp: 01.09.2015]
- Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 120.
- J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 50, 68, 137.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 533-536.
- Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 58.
- Karta cmentarza, oprac. B. Sądowski, 1987.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1186.
- Z. Ludkiewicz, Osady holenderskie na Nizinie Sartowicko-Nowskiej, Toruń-Warszawa, 1934, s. 15, 17, 29, 30, 31, 33… .
- H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preußischer Landkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1473-1873, Band II, "Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, 1886-1888, H. 17-19", s. 267-268.
- A. Mańkowski, J. Paczkowski, Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim, malborskim w 1664, Toruń: TNT, 1938, s. 91-93.
- K. Mikulski, Zarys dziejów osadnictwa olęderskiego w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem woj. bydgoskiego), "Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu", 1996, z. 1, s. 106, 107.
- Mątawy w Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online, http://gameo.org/index.php?title=Montau_%28Kuyavian-Pomeranian_Voivodeship,_Poland%29 [dostep: 31. 08.2015]
- K. L. E. von Pritttwitz, Beiträge zur Geschichte des Jahres 1813, Podstdam, 1843, s. 40, 52.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 50.
- Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów, Bydgoszcz, 1939, s. 100.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. VI, s. 219.
- Mątawy w Katalogu zabytków osadnictwa olęderskiego, http://holland.org.pl/art.php?kat=obiekt&id=492 [dostęp: 31.08.2015]
