Historia
Początki protestantyzmu w Nowem sięgają roku 1524, gdy nieznany z nazwiska gwardian zakonu franciszkanów przeszedł na luteranizm. Anonimowość przełożonego zakonu, który dokonał odstępstwa jest dość podejrzana gdyż ich nazwiska były skrzętnie notowane w kronikach zakonnych. Niestety kronika benedyktynów - kapitalne źródło opisujące burzliwe stosunki pomiędzy protestantami, a katolikami w Nowem - również milczy na ten temat podając jedynie, że w 1522 r. odbyły się wybory nowego gwardiana. Pewną datą jest rok 1542 kiedy to ostatni przełożony zakonu franciszkanów Stanisław Strenk oddał klasztor i kościół w ręce starosty Jana Werdena. Ten, sam będąc wyznawcą nauki Lutra, przekazał budynki protestantom. Przekazanie odbyło się bez powiadamiania prowincji zakonu. Po przeniesieniu wyposażenia do fary luteranie zaczęli odprawiać swoje nabożeństwa. Złota era dla protestantów trwała dopóki starostami byli Werdenowie jednak pierwsza próba odzyskania mienia nastąpiła już w 1568 r. Biskup Stanisław Karnkowski, który wówczas objął w posiadanie biskupstwo kujawskie (tu podlegało część dekanatów w dawnym województwie pomorskim), uzyskał od króla Zygmunta Augusta dekret stanowiący, że kościół nie jest własnością starostów, a diecezji. Decyzja umożliwiła mu wytoczenie procesu staroście i wygranie go. Korzystny wyrok uzyskał już za panowania Stefana Batorego. Należy wspomnieć, że szereg miasteczek w Prusach Królewskich otrzymało przywileje religijne dla protestantów jednak nie było wśród nich Nowego. Dekret królewski z 1576 nakazywał oddanie klasztoru i kościoła. Jerzy Werden ani myślał zastosować się do wyroku. Jeszcze w tym samym roku przegonił katolickiego burmistrza Nowego. Za niewykonanie wyroku sąd skazał Werdena na oddanie starostwa. Starosta odwoływał się uważając, że zabór kościoła jest sprzeczny z konfederacją warszawską z 1573 zapewniającą tolerancję religijną jednak jego zażalenie zostało oddalone w 1580. W 1581 król nadał starostwo w zastaw Ernstowi Wejherowi, katolikowi, tymczasem biskup Karnkowski otrzymał nominację na prymasa. Zastąpił go równie gorliwy Hieronim Rozdrażewski. Wejher nie czynił żadnych przeszkód w odzyskaniu mienia kościelnego nowemu biskupowi. Uroczysta msza rekonsekracyjna w farze miała miejsce 20.04.1581. Biskup powołał nowego proboszcza Pawła Albina, który chciał zabrać się za odzyskiwanie gruntów klasztornych. Sprawę odłożono na potem z powodu złego stanu klasztoru. W tym czasie na terenie klasztoru nadal przebywał luterański kaznodzieja Georg Popitz, który ostatecznie został wypędzony przez proboszcza w 1595 r. W ten sposób protestanci nowscy zostali zmuszeni do korzystania z posług duchownych w Gniewie albo Nebrowie leżącym na drugim brzegu Wisły. Formalnie pierwszy okres protestantyzmu skończył się wraz z przejęciem klasztoru przez zakon bernardynów w 1604. Największe zasługi w tym miał Jan Konopacki, wojewoda chełmiński, któremu za to wybudowano nieistniejącą już kaplicę grobową.
Od 1604 r. każde pojawienie się luterańskiego kaznodziei z Nebrowa było surowo nadzorowane. Spotykało się nierzadko z szykanami. Właściwie jedyną okazją do wykonywania posługi były pogrzeby. Pierwsza wzmianka o istnieniu cmentarza "na ogrodach" poza murami miasta (chodzi o cmentarz przy ul. Zduńskiej) pojawia się już w 1655 r. Cmentarz został wkrótce (w 1657) poszerzony. Prawdopodobnie protestanci przywłaszczyli sobie zbyt dużo terenu podczas poszerzenia gdyż dziekan nowski zaczął toczyć spór o łąkę przy ogrodach, którą zajęto. W efekcie w 1676 luteranie musieli zapłacić odszkodowanie, poszerzona część cmentarza jednak nie została zlikwidowana. Pogrzeby musiały być skromne, bez publicznych śpiewów i modłów. Te były możliwe jedynie w katolickiej świątyni i za wysoką opłatą. Często dochodziło do sporów o opłatę za pogrzeb, który chociaż odbywał się w obrządku luterańskim objęty był opłatą dla kościoła katolickiego. Wszelkie prośby o wstawiennictwo to u króla, a to u rajców gdańskich, powoływanie się na konfederację radomską z 1767 nie dawały żadnego rezultatu. Pamiętajmy, że na we olęderskich wsiach należących do starostwa nowskiego (Tryl, Morgi) protestanci cieszyli się absolutną swobodą.
Radykalna zmiana sytuacji nastąpiła po pierwszym zaborze pruskim. Dla liczącej wówczas 39 rodzin wspólnoty luterańskiej utworzono w latach 1772-1774 gminę ewangelicką. Najpierw siedzibą parafii, a zarazem miejscem modlitw była sala w ratuszu. Od 1786 przenieśli się do zniszczonego zamku, który po wyremontowaniu pomieszczenia za pieniądze króla Prus służył do nabożeństw w latach 1789-1844. W związku z sekularyzacją majątków kościelnych stary zrujnowany przez żołnierzy napoleońskich klasztor przeszedł w ręce pruskiego skarbu państwa. Ostatni nowski bernardyn zmarł w 1822 r. Mienie klasztoru porozdzielano po innych kościołach, a pruski fiskus odstąpił go gminie ewangelickiej w 1826. Z generalnym remontem zwlekano aż do 1838 gdy król Fryderyk Wilhelm III ponownie nadał klasztor ewangelikom i przyznał 6000 talarów na naprawę. Remont tak naprawdę oznaczał wyburzenie zniszczonych budynków klasztornych i reperację zniszczeń kościoła. W 1844 r. kościół był gotowy do użytku. Odrestaurowano wnętrze. Zamiast pierwotnego obrazu, który oddano do fary, zawieszono płótno z wizerunkiem Chrystusa ufundowane przez właściciela nowskiego folwarku Edwarda Hubschmanna z dedykacją dla jego przedwcześnie zmarłej córki. Nad nim umieszczono drugi obraz ufundowany przez Marię Teresę Łaszewską. Około 1900 r. parafia wzbogaciła się o kaplicę przedpogrzebową, wybudowaną na terenie nowego cmentarza ewangelickiego założonego w latach 80. XIX w. Stary cmentarz zamknięto w 1904 roku. Niestety w historii świątyni miał miejsce pożar, który w 1899 zniszczył drewnianą wieżę i wnętrze kościoła. Został odbudowany w 1901 i do dziś posiada nadaną mu wtedy postać.
Licząca w 1772 ok. 200 osób gmina ewangelicka powiększyła się w przeciągu ponad 110 lat do 1851 wyznawców w samym mieście, co stanowiło 39% jego mieszkańców. Pierwszy spis powszechny z 1921 informuje o 21% populacji wyznania ewangelickiego. U progu wojny w 1939 ilość ta wynosiła 11%.
W 1935 r., a dokładnie 10 czerwca miała miejsce wizytacja kościelna w parafii ewangelickiej w Nowem. Zresztą nie odwiedzano jedynie kościoła, także klasę dla dzieci niemieckich uczących się w szkole publicznej.
Ludzie
Lista strat w I wojnie światowej zawiera następujące nazwiska (ponad 170): Albrecht, Anders, Bachmann, Baldowski, Bankrowitz, Bauer, Baumann, Becker, Behnke, Behrendt, Beinkowski, Bereszewski, Better, Bialojahn, Bienek, Bienkowski, Biernacki, Bielicki, Birkmann, Blau, Borucki, Brakopp, Brutzke, Brutzki, Busch, Bylicki, Bosner, Chylla, Czechowski, Danowski, Derda, Diller, Dittmann, Dominikowski, Dradzewski, Drobniewski, Dronzkowski, Dzikowski, Ebel, Engler, Entz, Fankidejski, Fechner, Felsen, Felski, Finkel, Fitzermann, Flindt, Fortuna, Frankowski, Garbe, Gehrke, Goerke, Goletzki, Griffkowski, Groneck, Groth, Grzendowski, Groning, Gurski, Grolowitz, Haberland, Helbing, Henoch, Herrmann, Heymann, Hirschfeld, Hoffmann, Holtz, Huhn, Hundsdorf, Igłowski, Jabłoński, Janowski, Jaruszewski, Joseph, Kaczerewski, Kade, Kaminski, Kamrowski, Kantecki, Karczewski, Kawczynski, Kienapfel, Kilkowski, Kipka, Klan, Klawonn, Klass, Klein, Klejnowski, Kleinwachter, Kleszczewski, Kłosowski, Kloss, Kociemski, Kopicki, Kornacki, Kortas, Kościnski, Koselemski, Kotlęga, Kowalski, Kraiński, Krasnowolski, Krause, Kresin, Kropicki, Kruczinski, Kruger, Kuczorra, Kuhn, Kunoldt, Kupicki, Kwiatkowski, Kuhn, Landa, Lange, Langowski, Lenz, Letke, Lewandowski, Liczmanski, Lieder, Lipecki, Lucht, Łukowski, Maciejewski, Malinowski, Manteufel, Marschellek, Matziejewski, Mederski, Mesinger, Mierau, Miklikowski, Milark, Murawski, Muskewitz, Muhlbrandt, Muller, Nadolny, Neetzke, Neumann, Niedziałkowski, Noch, Nowak, Nowakowski, Ormanowski, Oschilicki, Ostrowski, Otlewski, Ott, Pahlke, Palkowski, Pater, Peglau, Piasecki, Piotrowski, Podarczynski, Poplawski, Pohlmann, Pollack, Polley, Poss, Preuss, Przysocki, Pufall, Radtke, Reuchfleisch, Rechenberg, Reich, Reschke, Resmer, Reuter, Richert, Richter, Riesenburger, Rilski, Rolewski, Romey, Ronowski, Rosenbaum, Rozynski, Rutzki, Ryck, Salomon, Sass, Schamp, Schapanski, Scharmachowski, Schielke, Schleirt, Schmidt, Schmilewski, Schoenfeld, Schudzinski, Schueller, Schultz, Schulz, Schyplewski, Schatzke, Schutz, Schutze, Szczerzynski, Szczukowski, Segal, Semrau, Sielski, Simon, Słomski, Smajewski, Smoczynski, Solecki, Sonnenwald, Stasiewski, Stojałowski, Strippentow, Struck, Studzinski, Stober, Suppa, Sylwestrowicz, Szczepanski, Szmoszynski, Trawinski, Troder, Tschinkel, Urbanski, Uschla, Uschler, Vetter, Volkmann, Wasse, Weggen, Wegner, Wendowski, Wentzlawski, Werner, Wernitz, Wesolowski, Wieczorkowski, Wieczoreck, Wiesniewski, Willmann, Wiśniewski, Wisotzki, Witkowski, Witt, Wode, Wodkowski, Wohlfeil, Wokok, Wollenweber, Wutkowski, Zabrzewski, Zajonczkowski, Zakrzewski, Zaremba, Zebrowski, Zech, Zimmermann, Ziołkowski, Zurawski, Zwick
Nauczyciele w 1925:
Średnia szkoła miejska, 3 klasowa - Jesionowski, Kunicki, Niedzielski;
Szkoła podstawowa - Czarnecki, Graczyk, Kłosowa, Krugerówna, Lisewski, Majewska, Tytulski, Wierzbowska, Zacharkówna, Znaniecka, Żbikowska,
Spisy mieszkańców na podstawie ksiąg adresowych i abonentów telefonicznych z lat: 1926, 1928, 1939, 1941 - patrz Bibliografia.
