Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony przy utwardzonej drodze, ok. 100 m. na południe od centrum wsi. Jadąc w stronę Brodnicy na skrzyżowaniu przy kościele skręcamy w prawo (na południe). Cmentarz jest widoczny po prawej stronie drogi, tuż obok gospodarstwa domowego. Od północy i południa sąsiaduje z polem uprawnym, od wschodu z drogą na Napole, a od zachodu z gospodarstwem domowym.
Podstawowe informacje
| Data założenia | II poł. XIX w. |
| Wyznanie | ewangelicki |
| Ówczesna parafia | Kowalewo Pomorskie (od 1853), przedtem Golub (od 1785) |
| Status | nieczynny |
| Powierzchnia | ~0,15 ha, pierwotnie 0,17 ha |
| Nr działki | 187 |
| Kształt | pierwotnie czworobok zbliżony do prostokąta, obecnie pięciokąt nieforemny |
| Najstarszy zachowany nagrobek | k. XIX w. |
| Istniejąca dokumentacja | ? |
| Zagrożenia | śmieci, dewastacja |
| Stan zachowania | UPORZĄDKOWANY, Typ VI |
| Data zamknięcia | 1945?, - |
Teren cmentarza od strony północno-zachodniej został zabrany na użytek gospodarstwa domowego, ok. 2 ary.
Roślinność
| Drzewa | jesion, lipa, kasztanowiec, klon |
| Krzewy | - |
| Inne | - |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny. Brak informacji o istnieniu alei.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | NIE | - | ? | beton | 2 podstawy po żeliwnym krzyżu |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły obmurowane | TAK | 8 | k. XIX w. - I poł. XX w. | lastryko, beton | 3 z postumentami |
| Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | TAK | 1 | I poł. XX w. | lastryko | z podstawą pod krzyż |
| Postumenty | TAK | 5 | k. XIX w. - I poł. XX w. | lastryko, beton | w tym 3 przy mogiłach obmurowanych |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| ŁĄCZNIE | 11 stanowisk | ||||
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | prawdopodobnie był ceglany |
| Brama | NIE | - | - | - | resztki ceglanej bramy |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | TAK | 1 | ? | cegła | zrujnowana, mogła to być kostnica |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
Na cmentarzu pochowano byłego zarządzającego domeną Małe Radowiska w latach 1906-1918 Hansa Moellera. Niewykluczone zatem, że na cmentarzu znajdowała się kwatera rodowa Moellerów. Tytuł wyższego zarządcy królewskiego nadawano administratorom pruskich domen fiskalnych. Jest on także wymieniony wśród nabywców Die Werke Friedrichs des Großen.
Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2014;
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2014
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
Renowacja
Prace polegające na zebraniu śmieci, wycince zbędnej roślinności oraz uporządkowaniu i wyczyszczeniu nagrobków zostały zainicjowane przez Sołectwo Pluskowęsy w 2014. W pracach brała udział Pani sołtys Katarzyna Jaguś, członkowie rady sołeckiej oraz mieszkańcy wsi. Wszystkie prace zostały wykonane społecznie.
Osadnictwo w Pluskowęsach.
Historia
Od co najmniej 1230 r. teren dzisiejszej wsi Pluskowęsy był w posiadaniu biskupstwa włocławskiego. Mieścił się tutaj folwark, notowany już w 1258 r. W 1276 biskup włocławski wydał Pluskowęsy dwóm śląskim szlachcicom w celu zasiedlenia terenu. Nie szło to specjalnie dobrze więc w 1293 r. biskup oddał wieś we władanie zakonowi krzyżackiemu. Włączono ją w skład komturstwa golubskiego i w 1311 r. nadano jej prawo chełmińskie i statut wsi łanowej. Wówczas przystąpiono do budowy kościoła. Według zapisków wieś wraz z kościołem spłonęła w 1450 r. Po II pokoju toruńskim należy do Polski, a od 1570 stała się królewszczyzną. W 1636 r. Władysław IV Waza potwierdza przywileje wsi - część jej należy do kościoła, a nad folwarkiem notowanym od 1653 r. sprawuje pieczę starosta (wtedy był to Mikołaj Grudzieński), który wydzierżawia majątek. W 1664 r. folwark po połowie należy do Hieronima Chełmońskiego oraz Aleksandra Rozwadowskiego. Ten pierwszy musiał oddać drugiemu swoją część. W wyszczególnieniu z 1773 r. podano, że do majątku Pluskowęsy należały także Zapluskowęsy i Podpluskowęsy. Były to już czasy zaboru pruskiego i majątki kościelne oraz królewszczyzny stają się domenami fiskalnymi rządu pruskiego, który je wydzierżawia lub sprzedaje. W Pluskowęsach od 1785 r.dzierżawił Bystranowski, a od 1795 r. Johann Keck, którego w 1804 r. zastąpił Leonard Keck, następnie w 1826 r. dr Leopold Ludwik Krispen. Ostatni właściciele pojawiają się tu w 1836 r kiedy to majątek dzierżawi Otto Moeller, który w 1856 r. przystąpił do budowy dworu. Cztery lata wcześniej żona(?) Amalia Moeller zakłada folwark w Zapluskowęsach i oddziela je od Pluskowęs. W 1866 r. majątek przejmuje Teofil Gotfryd Georg Moeller. Należy pamiętać, że kościół posiada swoją wydzieloną własność (budynek kościelny, szkoła, budynki gospodarcze). Wdowa po Teofilu Moellerze sprzedała majątek pruskiej komisji osadniczej w 1899 r. jednak według księgi majątków ziemskich z 1903 r. dzierżawcą nadal jest Teofil Moeller zatem mogło to się stać po 1903 r. Tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości państwo polskie wydzierżawia Pluskowęsy majorowi Ruszkowskiemu, a potem Ludwice i Józefowi Stenzelewskim. W ich imieniu administruje rządca Malinowski. Część terenu została rozparcelowana w 1937 r.
W okresie okupacji pieczę nad majątkiem sprawuje treuhander Reinhold Zilz (pojawia się także Artur Foth). W 1942 r. nazwę Pluskowęsy (Pluskowenz) zmieniono na Pflugsdorf. Część Polaków zostaje wysiedlona na roboty przymusowe do Szczecina, a ich gospodarstwa zajmują Niemcy z Besarabii. Podczas odwrotu wojsk niemieckich, ulokowanych od 1944 r. w szkole, podpalono dwór, lecz zdołano ugasić ogień.
Po 1945 r. majątek przejęło państwo i większość budynków rozebrano. Tereny rozparcelowano na nowe gospodarstwa. We dworze mieścił się urząd, szkoła, sklep, a do dziś są mieszkania.
Pierwszą szkołę (katolicką) założono już w 1791 r. W czasie II wojny światowej zniszczono cały księgozbiór szkolny. Ewangelicy zwykle stanowili mniejszość. W 1868 r. było ich ok. 20%, w 1921 r. tylko 8%. Przypuszczalnie w latach 30. mogło nie być ich wcale.
Ludzie
Bibliografia:
- 2879 Schönsee, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1911.
- S. Bilski, Moje powroty do lat minionych, [w:] Szkice brodnickie, t. II pod. red. K. Grążawskiego, Brodnica: TMZM, 1993, s. 321-359.
- Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 131.
- Gminny program opieki nad zabytkami dla Gminy Kowalewo Pomorskie na lata 2013-2017, Kowalewo Pomorskie, 2014, s. 58. [dostęp: 24.09.2014]
- B. Heym, Geschichte des Kreises Briesen und seiner Ortschaften, Briesen am Wpr: Otto Weise, 1902, s. 328-330.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1199.
- Informacja o Hansie Moellerze, http://www.territorial.de/dawp/briesen/reddewis.htm [dostęp: 23.09.2014]
- A. Mańkowski, J. Paczkowski, Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, Toruń: TNT, 1938, s. 9-10.
- H. Plehn, Ortsgeschischte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Königsberg, 1900, s. 93-94.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 65
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. VIII, s. 279-271.
- G. B. Volz (Hrsg), Die Werke Friedrichs des Großen. Namenliste. Aufführung der Zeichner, die durch ihre Vorbestellung das Zustandekommen des Werkes ermöglichten, Berlin: Reimar Hobbing, 1918, s. 107.
- Westpreussisches Güter-Adressbuch, Stettin: P. Niekammer, 1903, s. 77.