Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
Opis cmentarza

Położenie
Cmentarz położony po wschodniej stronie miasta, na tyłach zabudowań przy ul. Podgrodzie. Od strony Wąbrzeźna jedziemy ul. Tysiąclecia w kierunku Grudziądza. Dojeżdżamy do skrzyżowania z ul. Przekop i Podgrodzie, na którym skręcamy w prawo. Mijamy dawną synagogę i po ok. 100 metrach zatrzymujemy się przed domem przy gruntowej ścieżce (po prawej stronie) prowadzącej na cmentarz. Po następnych niecałych 90 metrach jesteśmy na cmentarzu. Część znajduje się na wzniesieniu będącym grodziskiem. Cmentarz od zachodu graniczy z terenem gospodarstw domowych, a z pozostałych stron z nieużytkami.
Podstawowe informacje
Data założenia | IV ćw. XVIII wieku (1776-1780) |
Wyznanie | ewangelicki |
Ówczesna parafia | Radzyń Chełmiński (od 1795) |
Status | nieczynny |
Powierzchnia | ~0,62 ha |
Nr działki | 47 |
Kształt | wielokąt nieforemny |
Najstarszy zachowany nagrobek | k. XIX w. |
Istniejąca dokumentacja | APE Malbork, ARK, sygn. 1644, Die Erweiterung des Begräbnisplatzes in Rehden, 1906-1917 |
Zagrożenia | śmieci, zniesienie cmentarza |
Stan zachowania | ZŁY, Typ III |
Data zamknięcia | 1945?, - |
Roślinność
Drzewa | dąb, klon, … |
Krzewy | lilak, grochodrzew, … |
Inne | … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza częściowo czytelny. Brak informacji o alei.
Nagrobki i inne elementy
Nagrobki | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mogiły obmurowane | TAK | ? | k. XIX w. - I poł. XX w. | beton, lastryko, cegła | - |
Mogiły obmurowane z postumentem | TAK | ? | k. XIX w. - I poł. XX w. | beton, lastryko | - |
Mogiły ziemne | TAK | ? | - | - | - |
Pola grobowe | TAK | k. XIX - I poł. XX w. | cegła | - | - |
Krzyże | NIE | - | - | - | - |
Postumenty | TAK | ? | I poł. XX w. | beton, lastryko | - |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
Cippusy | NIE | - | - | - | - |
Grobowce | NIE | - | - | - | - |
Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
Inne | NIE | - | - | - | - |
RAZEM | > 60 stanowisk | ||||
Elementy | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
Brama | NIE | - | - | - | - |
Kościół | NIE | - | - | - | - |
Kaplica | NIE | - | - | - | - |
Inne | NIE | - | - | - | - |
Brak danych o osobach znanych i zasłużonych pochowanych na cmentarzu.
Inskrypcje
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2016
Renowacja
Nie przeprowadzono.
Osadnictwo w Radzyniu Chełmińskim
Historia
Według kroniki Jana Długosza w 1015 roku miał zdobyć tutejszy gród książę Bolesław Chrobry przy okazji wytyczania granicy ziemi chełmińskiej na Osie. Nie wiadomo jednak czy na pewno wspomniany w kronice Rasin jest dzisiejszym Radzyniem. Druga wczesna wzmianka tyczy roku 1224. Wówczas synowie wojewody mazowieckiego Krystyna sprzedali Radzyń biskupowi Chrystianowi. Ten z kolei zrzeka się grodu Radzyń na rzecz Zakonu Krzyżackiego w 1231. Krzyżacy począwszy od 1234 budują zamek, który od 1251 staje się siedzibą komturstwa radzyńskiego. Przywilej na miasto został odnowiony w 1285 (pierwszy musiał zostać wystawiony między 1234, a 1239 przez Hermanna Balka). Nadano mu 92 łany i przeniesiono bliżej zamku w stosunku do pierwotnej lokalizacji. To tutaj w 1397 powstał Związek Jaszczurczy, tajna organizacja szlachty ziemi chełmińskiej przeciwnej Krzyżakom. Od 1466 do 1772 Radzyń leżał w granicach I Rzeczpospolitej i był siedzibą starostów niegrodowych. Starostami byli m. in. Bażyńscy (k. XV w.), Dąbrowscy (XVI w.), Działyńscy (p. XVII w.), Wejherowie (I poł. XVII w.), Gnińscy, a na końcu Czapscy. W Radzyniu na przemian z Kowalewem Pomorskim odbywały się sądy ziemskie i sejmiki województwa chełmińskiego. W skład patrymonium miasta (wsie będące własnością miasta) wchodziły m. in.: Buk, Buk Miejski (złączony z później Mazankami), Cztery Włóki, Mazanki, Prochy, Radzyń-Wieś, Wymysłowo, Ziegelscheune
Zapewne ludność wyznania ewangelickiego obecna była w mieście już przed zaborem pruskim. Wówczas podlegali pod parafię ewangelicką w Grudziądzu Początek budowania miejscowej świątyni protestanckiej przypada na rok 1777, gdy król Fryderyk Wielki przeznaczył 1903 talary na ten cel. Budowę kościoła ukończono w 1780 aczkolwiek na usamodzielnienie się od zboru grudziądzkiego przyszło czekać aż do 1795. Filiałem dla tej parafii stał się drewniany kościółek ewangelicki w Jarantowicach. Wieżę kościelną wzniesiono w 1856.
Pierwsza szkoła ewangelicka zaczęła funkcjonować w 1776. Placówka rozwinęła się do trzyklasowej szkoły w latach 80tych XIX wieku. W 1868 roku ewangelicy stanowili 43% populacji Radzynia. Ilość ta sukcesywnie malała. W 1921 było ich 29%.
Ludzie
Lista strat z I wojny światowej: Albrecht, Bademann, Bartel, Baumann, Boesler, Bork, Budzinski, Bunk, Burger, Bosler, Casper, Chall, Chrostowski, Chudzinski, Dombrowski, Drawert, Dumler, Eichel, Fiedler, Flader, Frost, Gahr, Garczinski, Gawyal, Gehrke, Gerlach, Gielke, Gomse, Gorski, Graff, Grubalski, Gunther, Haberland, Henning, Herzberg, Hejdanowski, Hinz, Holweg, Hostmann, Hube, Ignatowski, Izykowski, Jahnke, Janiszewski, Jankowski, Jaranowski, Jasieniecki, Jaworski, Joanowski, Joseph, Jurkiewicz, Kaniecki, Karpinski, Kaschubowski, Kastner, Kazmirski, Kirsch, Klann, Kodrowski, Korthals, Kowalski, Kreft, Krzeminski, Kuhn, Lange, Lengowski, Lerch, Lewandowski, Licznerski, Lipka, Lipowski, Loewenstein, Macierzynski, Majewski, Marx, Masłowski, Moses, Muzykowski, Murawski, Muller, Nadworny, Nass, Niedzielski, Niklewicz, Nitz, Ohles, Olszewski, Orszt, Paczotta, Pick, Piwowarski, Prahl, Preuss, Rafalski, Reddmann, Resmer, Rosanke, Roske, Runkowski, Rzepkowski, Sabinski, Sarnowski, Schaletzki, Schening, Schlaak, Schloser, Schulz, Senkbeil, Smigielski, Sommer, Sonnenberg, Spadzinski, Stahnke, Stoyke, Straszkiewicz, Szaledzki, Talkowski, Theiss, Thorn, Tietz, Treichel, Tydda, Wacławski, Walter, Wegner, Weise, Werner, Wisniewski, Witkowski, Wittwer, Wojanowski, Wojtaszewski, Wopp, Wunsch, Wyrzykowski, Wyszkowski, Zabel, Zasadowski, Zawitowski, Zelewski, Zielonowski, Zieliński, Zillmann, Zilz, Ziółkowski
Nauczyciele z 1925: Jan Krause, Maria Konopczanka, Anastazja Zedlewska, Kazimierz Szczupak, Weronika Zedlewska, Teodora Cymbrowska
W księdze adresowej z 1928 r. figurują nazwiska: Białecki (szewc), Brose (zegarmistrz), Brunkal (biuro ekspedycyjne), Brzoskowski (młyn), Buttner (ziemiopłody), Casper (przedsiębiorca budowlany), Cichocki (rzeźnik), Chrostowski (siodlarz), Cybulski (meble, stolarz), Czechowska (wyroby tytoniowe), Czechowski (bławaty), Dąbrowski (zdun), Dejewski (zajazd), Deutschmann (konfekcja), Dramiński (artykuły kolonialne), Ediger (ubezpieczenia), Felske (siodlarz), Flar (artykuły kolonialne), Gaca (bławaty), Gałkowski (piekarz), Gawrzylska (bławaty), Gawrzylski (tapicer), Gerber (kowal), Górski (rzeźnik), Graf (bławaty, konfekcja), Grajewski (malarz), Graszkiewicz (garncarz, zdun), Górski (komendant straży pożarnej), Henning (fryzjer, rzeźnik), Hoffmann (lekarz), Holweg (akuszerka), Janowski (szewc), Janiszewski (nasiona), Jaranowska (akuszerka), Jaranowski (zakład fotograficzny), Jaśkowski (ślusarz), Jurkowski (apteka), Kamiński (dekarz), Karzep (hotel), Keding (opał, ziemiopłody), Kerner (piekarz), Kędra (artykuły kolonialne), Kindel (młyn), Franciszek Kirsztein (burmistrz), Klemańska (rzeźnik), Klemański (stolarz), Kołakowska (młyn), Korzep (zajazd), Kościński (szewc), Kowalski (malarz, stolarz), Lachowski (lekarz), Latoś (właściciel ziemski), Linda (stolarz), Macikowski (kowal), Maderski (ziemiopłody), Makowska (akuszerka), Makowski (stolarz), Maletz (handel bydłem, rzeźnik), Malinowski (zajazd), Małgorzewicz (rybołówstwo), Masłowski (bednarz), Mederski (hadel drzewem), Mehnert (handel bydłem), Mrugowski (apteka), Napiewocki (tapicer), Nelkowska (kapelusze, krawcowa), Nelkowski (konfekcja, zegarmistrz), Neske (młyn), Niedzielski (towary różne, zajazd), Niklewicz (szewc), Nowakowski (papier, towary różne), Piwowarski (fryzjer), Ragoss (piekarz), Roszkowski (blacharz), Rozwadowski (właściciel ziemski), Rutkowski (zajazd), Sand (młyn), Schenkel (blacharz, rowery), Schmidt (karczma), Schlak (artykuły kolonialne), Seydak (karczma), Spadziński (cieśla), Stroppe (handel drobiem), Styburski (szewc), Szatkowski (kołodziej, wozy konne), Szymanski (handel bydłem), Śmierniak (nasiona), Tapper (fryzjer), Tolksdorf (rzeźnik), Truskawa (kominiarz), Weich (zajazd), Weiner (kołodziej, wozy konne), Wiechmann (właściciel ziemski), Wierzchowski (dyrektor rzeźni), Witkowski (bławaty), Wojciak (właściciel ziemski), Wojciechowska (papier), Wojnowski (właściciel ziemski), Wrzesiński (krawiec), Wyżykowska (bławaty), Wyżykowski (galanteria), Zabel (zajazd), Zakrzewska (kapelusze, krawcowa), Zaremski (malarz), Zawadzki (lekarz), Zgliszczyński (cieśla), Zieleniewski (młyn), Zieliński (szewc), Żyłkowski (piekarz)
Księga adresowa z 1941: Erich Arendt (burmistrz komisaryczny), Bartz (stolarz), Bertram (krawcowa), Biskupek (siodlarz), Brodowski (krawiec), Bruschke (firma dekarska), Chrostowski (siodlarz), Dorsch (lekarz), Fuchs (szewc), Gerber (kowal), Górski (rzeźnik), Graczkowski (krawiec), Jurkowski (apteka), Karski (rzeźnik), Kopischke (młyn), Kuntze (handel mlekiem), Laabs (młyn), Linda (stolarz), Malinowski (zajazd), Mehnert (rzeźnik, artykuły papiernicze), Neske (paliwo), Piowaski (fryzjer), Rafalski (szewc), Ragoss (piekarz), Schmidt (zajazd), Schmoll (firma budowlana, zajazd), Szatkowski (stelmach), Tapper (fryzjer), Weick (zajazd), Zabel (zajazd), Zaremski (malarz), Ziolkowski (piekarz)
Bibliografia:
- 2679 Rehden, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1909.
- APE Malbork, ARK, sygn. 1644, Die Erweiterung des Begräbnisplatzes in Rehden, 1906-1917
- AP Poznań, Akta Centrali do spraw grobów niemieckich w Polsce 1939-1942, sygn. 346, Amtliche Meldungen Kreis Graudenz, nr 115.
- AP Poznań, Akta Centrali do spraw grobów niemieckich w Polsce 1939-1942, sygn. 490, Totenkartei R-Z, nr 833.
- Deutsche Reiches Adressbuch, 1941, s. 135.
- X. Froelich, Geschichte des Graudenzer Kreises. Bd. 1, Graudenz: Selbstverlag, 1868, s. 243-266.
- Gmina Radzyń Chełmiński. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, 2009, s. 53.
- J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 36, 38, 183.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 484-485.
- E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 24-25.
- Kalendarz nauczycielski na rok 1925, 1924, s. 38.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1205.
- Radzyń Chełmiński w Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1559
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 19.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. IX, s. 483-487.