Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony na polu, nieco ponad 100 m. od drogi wojewódzkiej nr 241. Jadąc z Nakła w stronę Mroczy widzimy go po lewej stronie. Znajduje się na północnym skraju wsi, ok. 170 m. za rozwidleniem w stronę Małocina. Od północnego zachodu, zachodu i południa ograniczony małym laskiem (nie zajmuje całej powierzchni zielonej), od strony wschodniej polem uprawnym. Prowadzi do niego droga gruntowa przechodząca w aleję.
Podstawowe informacje
Data założenia | 1865 r. |
Wyznanie | ewangelicki |
Ówczesna parafia | Nakło nad Notecią |
Status | nieczynny |
Powierzchnia | ~0,17 ha |
Nr działki | nie wyodrębniona, na terenie nr 60 |
Kształt | kwadrat |
Najstarszy zachowany nagrobek | 1865 r. |
Istniejąca dokumentacja | ? |
Zagrożenia | śmieci, dewastacja |
Stan zachowania | PRZECIĘTNY, Typ VI |
Data zamknięcia, likwidacji | 1945, - |
Roślinność
Drzewa | dąb, klon, … |
Krzewy | lilak, grochodrzew, … |
Inne | trawa, pokrzywy, bluszcz, … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Aleja klonowa (nie jest starodrzewiem). Układ cmentarza czytelny.
Nagrobki i inne elementy
Nagrobki | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
Cippusy | NIE | - | - | - | - |
Grobowce | NIE | - | - | - | - |
Krzyże | NIE | - | - | - | - |
Obejścia | NIE | - | - | - | - |
Obeliski | NIE | - | - | - | - |
Mogiły obmurowane | NIE | - | - | - | - |
Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
Postumenty | TAK | 3 | II poł. XIX w. - I poł. XX w. | piaskowiec, beton, kamień polny, granit | - |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
ŁĄCZNIE | 3 | ||||
Elementy | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
Brama | NIE | - | - | - | - |
Kościół | NIE | - | - | - | - |
Kaplica | NIE | - | - | - | - |
Inne | TAK | 1 | II poł. XX w. | drewno | krzyż |
Na cmentarzu spoczywają właściciele majątku Chrząstowo: gen. Carl Gustav Hartwig von Naso (1803-1865) wraz z małżonką (brak nagrobka), Albert Gohlke wraz z małżonką Anną z Falkenbergów i swoimi rodzicami Karlem Ferdinandem Gohlke i Marią Louisą z Falkenbergów, a także bliżej nieznani Heinrich Jesse i Gustaw Dalke.
Generał Carl Gustav Hartwig był adoptowanym synem bezdzietnego Friedricha Wilhelma von Naso. Karierę wojskową spędził jako adiutant oraz major 2 regimentu kirazjerów.
Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2014
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2014
Renowacja
Nie przeprowadzono. Nagrobki nie są w zadowalającym stanie. Jeden wymaga ustawienia, a te z kamienia polnego wyczyszczenia i poprawy napisów. Znicze pod krzyżem świadczą o tym, że cmentarz jest miejscem odwiedzanym.
Osadnictwo w Chrząstowie.
Historia
Dzieje miejscowości sięgają 1328 r. Jej nazwa pochodzi od nazwiska rodu Chrząstowskich. Przez cały czas była dobrem szlacheckim, a jej właścicielami oprócz Chrząstowskich były rodziny Grabieńskich, Samostrzelskich, Wałdowskich, Małachowskich, Goetzendorf-Grabowskich. Z zapisków wynika, że w połowie XIX w. właścicielem dworu był gen. Carl Gustav Hartwig von Naso, który zmarł w 1865 r. Jest to data założenia odwiedzonego przez nas cmentarza rodowego, na którym generał spoczywa wraz z małżonką, która w 1868 r. sprzedała majątek Albertowi Gohlke. Nowy właściciel miał wyjątkową żyłkę do interesu, nie bał się innowacji w rolnictwie i z rozmachem realizował zaplanowane inwestycje. Zawdzięczamy jemu wybudowanie szosy z Nakła do Mroczy, którą transportowano cegły wytwarzane na terenie jego folwarku, ziemniaki do gorzelni w Kosowie (opisanym wczoraj), a przede wszystkim buraki do zbudowanej w 1881 r. cukrowni w Nakle. Gohlke był jednym z jej założycieli. By ułatwić transport buraków zainicjował budowę wyrzyskiej kolei wąskotorowej, która transportowała surowiec z całej okolicy. Na polu stosował nowoczesne techniki melioracyjne, a także nawozy sztuczne. Ziemię orał pierwszym w okolicy pługiem parowym. Właściciel umiera w 1901 r. przepisując nieco wcześniej majątek na najmłodszą córkę Friede i zięcia pułkownika artylerii Wilhelma Gerstenberga stacjonującego w Bydgoszczy. Pozostawia mu w spadku wzorcowo zarządzany folwark z dworem, wielokrotnie nagradzany medalami na ówczesnych targach rolniczych. Pułkownik został zwolniony z służby wojskowej w 1910 r., do tego czasu folwarkiem administrował Emil Pfeiffer. Przez cały czas rozbudowywano infrastrukturę folwarczną. Zbudowano m. in. mleczarnię. Uzyskano także nowe wydajniejsze odmiany jęczmienia i żyta.
W niepodległej Polsce władze nie były przychylnie nastawione do niemieckiego właściciela i zmniejszyły majątek przeznaczając część ziemi pod parcelację na chłopskie gospodarstwa. Mimo to folwark z sukcesami działał nadal. W czasie II wojny światowej nie ucierpiał wcale. Niemniej jednak trzeba tu wspomnieć, iż wówczas do pracy wykorzystywani byli Polacy przetrzymywani w pobliskim obozie w Potulicach lub też umieszczeni w prymitywnych barakach na terenie folwarku. Warunki pracy i bytowania były bardzo złe. Od stycznia 1945 r. do 1949 miejsce wyzwolonych Polaków zajęli Niemcy z okolicy, którym przyszło tam pracować w równie fatalnych warunkach. Ostatni właściciele zginęli podczas ucieczki do Niemiec. Medale i inne wartościowe rzeczy przepadły. Od początku lat 50. XX w. Chrząstowo funkcjonuje jako PGR, w którym utworzono Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin zaś od 1970 do dziś jako Stacja Doświadczalna Oceny Odmian.
Spis ludności z 1881 r. informuje, że ewangelicy stanowili 53% mieszkańców wsi. Niepokojący wydaje się być ówczesny odsetek analfabetów, aż 38%. Tłumaczyć to może jedynie odległość od szkoły w Nakle gdyż w Chrząstowie placówki edukacyjnej nie było. Macierzysta parafia znajdowała się w Nakle. Opracowania wspominają także o nabożeństwach odbywających się w Chrząstowie w domach prywatnych (czyżby we dworze?) Po odzyskaniu niepodległości liczba ewangelików gwałtownie zmalała. W 1921 r. było ich nieco ponad 10%.
Ludzie
…
Bibliografia:
- 2871 Nakel a. d. Netze, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1940.
- P. Antonkiewicz, Coraz mniej śladów i pamięci, "Ekspress Bydgoski", artykuł w wersji internetowej z 28.10.2010 r. [dostęp: 01.08.2014]
- Chrząstowo na stronie PolskieZabytki.pl, http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/952/Chrzastowo/ [dostęp: 01.08.2014]
- S. Łaniecki, Pan z folwarku z gospodarską ręką, "Ekspress Bydgoski", artykuł w wersji internetowej z 16.12.2013 r. [dostęp: 13.08.2014]
- S. Łaniecki, Polski los i niemiecka niedola, "Ekspress Bydgoski", artykuł w wersji internetowej z 23.03.2007 r. [dostęp: 13.08.2014]
- H. Papstein, Kreis Wirsitz, ein westpreußisches Heimatbuch, Bad Zwischenahn : Heimatkreis Wirsitz/Westpreussen, 1982, s. 321-327.
- Rys historyczny SDOO w Chrząstowie, http://www.chrzastowo.coboru.pl/info.aspx [dostep: 19.08.2014]
- E. Seyfert, Güter-Adressbuch für die Provinz Posen, Leipzig: Reichenbach'sche Verlagsbuchhandlung, 1913, s. 256-257.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 123.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. I, s. 653.
- A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochieen in der Provinz Posen. Posen: W. Decker, 1898, s. 224-227.