Cmentarz ewangelicki rodowy - Gronowo

Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia

Położenie cmentarza - mapy

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz na terenie leśnym na północnym skraju wsi. Idąc szlakiem pieszym niebieskim Chełmża - Ciechocin w stronę Kamionek, ok. 1,5 km na północ od centrum wsi skręcamy na wschód na wysokości dawnej leśniczówki z wieżą obserwacyjną. Po ok. 150 m. zobaczymy mauzoleum.

Podstawowe informacje

Data założenia	1860
Wyznanie	ewangelicki
Ówczesna parafia	Grębocin-Rogowo-Lubicz (Grębocin od 1565)
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,06(?)ha
Nr działki	1156/2
Kształt	mauzoleum na planie okręgu (rotunda), na wschód od niego prostokątne pole
Najstarszy zachowany nagrobek	I poł XX w.
Istniejąca dokumentacja	?
Zagrożenia	śmieci, zawalenie
Stan zachowania	BARDZO ZŁY, Typ III
Data zamknięcia, likwidacji	1928, -

W 1928 Ernst II von Wolff sprzedał Gronowo i na zawsze wyjechał z Polski stąd przyjęto taką datę jako "zamknięcie". Data budowy mauzoleum powzięto z opracowania S. Gizińskiego (bez źródła). Z oględzin sygnatury wynika, że zapisaną datą może być 1860 bądź 1861.

Mauzoleum (bez reszty cmentarza) zostało wpisane do rejestru zabytków, nr rej.: A/1734 z 13.12.2017 r.

Roślinność

Drzewa	lipa
Krzewy	-
Inne	trawa, barwinek, pokrzywa, bluszcz

Do mauzoleum prowadzi aleja lipowa, brak pomników przyrody.

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	TAK	1	1860	cegła	Mauzoleum rodu von Wolff
Krzyże	NIE	-	-	-	-
Mogiły obmurowane	TAK	1	I poł. XX w.	?	-
Mogiły ziemne	NIE	-	-	-	-
Pola grobowe	NIE	-	-	-	-
Obeliski	NIE	-	-	-	-
Płyty poziome	NIE	-	-	-	-
Płyty pionowe	NIE	-	-	-	-
Postumenty	TAK	1	?	?	-
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
Inne	TAK	1	?	-	po przeciwnej stronie drogi jest dziura, mniejsze dziury znajdują się bezpośrednio w sąsiedztwie mauzoleum
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	NIE	-	-	-	-
Brama	NIE	-	-	-	-
Kościół	NIE	-	-	-	-
Kaplica	NIE	-	-	-	-
Inne	NIE	-	-	-	-

W mauzoleum pochowani zostali członkowie rodu von Wolff, właścicieli Gronowa, Gronówka, młyna Juda, a także przejściowo innych majątków np. Lipienica (pow. golubsko-dobrzyński) i Skłudzewo (pow. toruński).

Inskrypcje

---

Galeria zdjęć

fot. Michał Wiśniewski, 2019

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. Kornel Pleskot, 2017

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

fot. 12

fot. 13

fot. 14

fot. 15

fot. 16

fot. 17

fot. 18

fot. 19

fot. 20

fot. 21

fot. 22

fot. 23

fot. 24

fot. 25

fot. 26

fot. 27

fot. 28

fot. 29

fot. 30

fot. 31

fot. 32

fot. 33

fot. 34

fot. 35

fot. 36

fot. 37

fot. 38

fot. 39

fot. 40

fot. Michał P. Wiśniewski, 2015

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. Michał P. Wiśniewski, 2013

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

fot. 12

WUOZ Toruń, oprac. H. Grecki, 1992

fot. 1

fot. 2

---

Renowacja

Według relacji S. Gizińskiego podjął się on w 1978 r. naprawy dachu w mauzoleum. Od wielu lat znajdowało się w katastrofalnym stanie i było zabezpieczone przez nadleśnictwo siatką. Pod koniec marca 2016 odkryto, że część gzymsu zleciała, a całe ogrodzenie zostało zniszczone. W 2018 roku Nadleśnictwo Golub-Dobrzyń zabezpieczyło teren mauzoleum i ogrodziło go.

---

Osadnictwo w Gronowie.

Historia

Najwcześniejsza wzmianka o Gronowie pochodzi z 1407 roku. Wówczas była to wieś będąca własnością Zakonu Krzyżackiego administrowaną przez komturstwo toruńskie. Po II pokoju toruńskim Gronowo staje się królewszczyzną, którą oddawano w zastaw. I tak w 1472 roku wojewoda chełmiński oddał w zastaw majątek rajcy toruńskiemu Janowi Rackendorffowi, a w latach 1511-1517 Gronowo w zastawie posiada rodzina Szczawińskich. Największa zmiana przychodzi w 1520, gdy Gronowo wraz z kilkoma innymi wsiami zostało oddane miastu Toruń w zamian za zamek w Świeciu. Zgodnie z wcześniejszą umową najpierw musiał upłynąć dożywotni kontrakt dla Mikołaja Szczanieckiego, by miasto otrzymało Gronowo na własność. Z powodów pokaźnych podatków Toruń przestaje być tym zainteresowany. W tej sytuacji majątek zaczyna być dzierżawiony przez osoby prywatne. W 1639 był to burmistrz Torunia Jan Preuss, 1640-1641 Dulska, 1670 Bonawetura Przystarowski, 1689 Gniński, 1728 Jan Ansgary Czapski, 1740 wicewojewoda Jan Kitkowski, 1749 podczaszy brzeski Łukasz Zaleski, a potem Teresa Czapska z Kosowskich, która w 1766 sprzedała Konstantemu Bnińskiemu kawałek Gronówka oraz wydzierżawiła mu gospodarstwo sołeckie. Ostatnim przedrozbiorowym dzierżawcą majątków Gronowo i Gronówko wraz z kupionym sołectwem w Gronowie został Onufry Ostrowski herbu Topór. Jest nim najpóźniej do 1789, gdy księgi wymieniają Mieczkowskiego.
W 1796 dawne królewskie dobro stołowe król Fryderyk Wilhelm III oddał swojemu adiutantowi Krzysztofowi Chlebowskiemu. Ten odsprzedaje prawo do majątków Ignacemu Piwnickiemu w 1798, który w tym samym roku odstępuje Gronowo z Gronówkiem Samuelowi Fryderykowi Wolffowi. Wolff już uprzednio zakupił od ostrowskiego sołectwo, a w 1801 dołączył do majątku młyn Juda. Jego syn Ernst Samuel Wolff przejmuje cały majątek na własność w 1831. Tytuł szlachecki otrzymał w 1861. Kolejny potomek Arthur von Wolff stał się właścicielem majoratu w 1861 (aczkolwiek spis z 1872 twierdzi, że Gronowem nadal włada Ernst, a Arthur Gronówkiem). Ernst zmarł w 1885, a Arthur najprawdopodobniej w 1912. Najwyraźniej Arthur musiał mieć syna imieniem Ernst (Ernst II), gdyż takowy pojawia się w księgach adresowych z 1912 (wówczas przejął cały spadek) i 1919, a także w spisie właścicieli ziemskich w 1923 i księdze adresowej Polski z 1928. Były to jednocześnie ostatnie wzmianki, gdyż sprzedał Gronowo w 1928 księciu Włodzimierzowi Puzynie, a w 1923 Gronówko Janowi Brzuszkiewiczowi. W czasie okupacji rządcą był Jan Osińśki zamordowany przez Armię Czerwoną w 1945.

Ludzie

Samuel Friedrich Wolff (ok. 1770 - 1831) - właściciel klucza gronowskiego i Skłudzewa
Johan August Wolff (? - 1847) - jeden z synów Samuela, właściciel Skłudzewa.
Ernst Samuel Wilhelm von Wolff (01.03.1808, Mlewiec - 28.06.1885, Gronowo), jeden z synów Samuela, właściciel dóbr ziemskich, członek sejmiku powiatowego, tytuł szlachecki w 1861, ślub z Amalie Dorothea Caroline Rea?? w 1835.

Arthur von Wolff (ok. 1837- ok. 1912), syn kapitana w stanie spoczynku Ernsta von Wolffa, studiował w Berlinie kameralistykę
Amalia Valesca Wolff (1841- ), żona Friedricha Hermanna von Wegnera, właściciela Ostaszewa, jedna z córek Ernsta Samuela

Ernst II von Wolff (ok. 1870 - przynajmniej 1928) - syn Arthura

Księga adresowa z 1912: Ernst von Wolff (właściciel Majoratu), Hermann Dau (główny księgowy), Otto Hoffmann (leśniczy), Karl Joch (inspektor), Stanisław Leśniewski (nauczyciel), Fritz Schimmelpfennig (nauczyciel), Teofil Schulz (proboszcz), Piotr Wysocki (gospodarz), Józef Zachulski (karczma)

Księga adresowa z 1919: Buse (nauczyciel), Hahn (zarządca gorzelni), Kurek (stelmach), Pingel (nauczyciel), Podliński (kowal), Rozwadowski (organista), Schulz (emeryt), Teofil Schulz (proboszcz), Sokulski (zajazd), Witkowski (murarz), Lucie Wolff (wdowa po lekarzu sztabowym), Ernst von Wolff (majorat)

Księga adresowa z 1928: Jan Brzuszkiewicz (właściciel Gronówka), Ernst Wolff (właściciel ziemski, gorzelnia), Mowińska (akuszerka), Niedzielska (akuszerka), Sokulski (karczma), Śliwiński (zajazd)

Księga adresowa z 1941: Jan Pniewski (sklep, zajazd)

---

Bibliografia:

1. 2878 Kielbasin, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1910.
2. Adressbuch für Thorn : Stadt und Land 1912, 1912.
3. A. Bogucki, Dziedzictwo kultury szlachecko-ziemiańskiej w Bydgoszczy i okolicach, 2013, s. 57-58.
4. F. Calsow, General-Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer in Norddeutschland, T. IV Westpreussen, Berlin, 1872, s. 58-59.
5. Deutsche Reiches Adressbuch, 1941, s. 161.
6. Einwohnerbuch von Thorn und Umgebung 1919, 1919.
7. S. Giziński, Wczoraj i dziś mojego Gronowa, Toruń - Gronowo: Zespół Szkół RCKU, 2006.
8. Gothaisches genealogisches Taschenbuch der adeligen Häuser, 1921, s. 934-935 (wycinki).
9. Gronowo na stronie UG Lubicz, https://www.lubicz.pl/1093,historia?tresc=1704
10. Gronowo na stronie PolskieZabytki.pl, http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1516/Gronowo/
11. Gronowo w internetowym Słowniku Historyczno-geograficznym Ziem Polskich w średniowieczu, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=809&q=gronowo&d=0&t=0
12. Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche, Berlin, 1880, s. 116-117.
13. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 550-551.
14. Informacje o zasobie archiwalnym Akta rodziny Wolff z Gronowa 1915-1928, https://www.archivesportaleurope.net/ead-display/-/ead/pl/aicode/PL-69/type/fa/id/PL-69-536_SLASH_0
15. J. Krzepela, Rody ziem pruskich, cz. I, Kraków, 1927, s. 29.
16. Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew. pomorskiego, 1923, s. 392-393.
17. Księga adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego, Toruń, 1929, s. 586.
18. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1155.
19. L. Ledebur, Adelslexicon der preussischen Monarchie. B. 2, Berlin, 1855, s. 173.
20. H. Maercker, Geschichte der ländlichen Ortschaften und der drei kleineren Städte des Kreises Thorn in seiner früheren Ausdehnung vor der Abzweigung des Kreises Briesen i. J. 1888. Danzig, 1900, s. 261-265.
21. "Pałuczann" z 08.07.1928, s. 1.
22. Provinz Westpreussen / im Auftrag der Landwirtschaftskammer unter Mitwirkung der Königlichen Behörden der Provinz, 1909, s. 318-319.
23. K. Rauer, Hand-Matrikel der in sämmtlichen Kreisen des preussischen Staats auf Kreis- und Landtagen vertretenen Rittergüter, 1857, s. 48.
24. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 59.
25. O. Steinmann, Der Kreis Thorn. Statistische Beschreibung, Thorn 1866, s. 5, 58, 71, 74, 78, 89, 113, 117, 118, 171, 181, 207, 221, 241, 283, 290, 334, 338.
26. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Lubicz. Część A: Uwarunowania zagospodarowania przestrzenego, Warszawa, 2011, s. 59-62.
27. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. II, s. 852.
28. Westpreussisches Güter-Adressbuch, Stettin, 1903, s. 174-175.

---

Lapidaria » powiat torunski » gmina Lubicz » Gronowo