Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
| brak cm. na starych mapach | ] |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony na terenie parku dworskiego majątku Mgoszcz, który dziś funkcjonuje jako dom pomocy społecznej. Nagrobki są usytuowane na północny zachód od zabudowań folwarcznych. Sąsiadują z terenem parku
Podstawowe informacje
| Data założenia | I poł. XX w. |
| Wyznanie | ewangelicki |
| Ówczesna parafia | Lisewo (od 1889), Radzyń Chełmiński (1795-1889) |
| Status | nieczynny |
| Powierzchnia | ? |
| Nr działki | nie wyodrębniono, na terenie 40/15 |
| Kształt | czworokąt |
| Najstarszy zachowany nagrobek | ? |
| Istniejąca dokumentacja | - |
| Zagrożenia | dewastacja, zlikwidowanie cmentarza |
| Stan zachowania | ZŁY, Typ III |
| Data zamknięcia | 1945?, - |
Roślinność
| Drzewa | klon, … |
| Krzewy | - |
| Inne | trawa, … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ zewnętrzny cmentarza czytelny. Układ wewnętrzny nieznany.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mogiły obmurowane | TAK | 4 | I poł. XX w. | beton | - |
| Mogiły obmurowane z postumentem | TAK | 1 | 1934 | beton, granit | - |
| Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | NIE | - | - | - | - |
| Postumenty | NIE | - | - | - | - |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
| RAZEM | 5 stanowisk | ||||
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
| Brama | NIE | - | - | - | - |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
Na pewno spoczywa tu właściciel majątku Hans von Bushe, tożsamość osób, których nagrobki to mogiły obmurowane, pozostaje nieznana.
Inskrypcje
Galeria zdjęć
fot. Ryszard Dorożyński, 2017;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
Renowacja
Nie przeprowadzono.
Osadnictwo w Mgoszczu
Historia
Najstarsze pisemne wzmianki o Mgoszczu pochodzą z 1409 roku. Był to majątek rycerski leżący wówczas na terenie wójtostwa lipieńskiego i funkcjonował pod nazwą Borkardswalde. Pierwszym znanym właścicielem wymienionym w dokumentach krzyżackich był Erazm z Borkardswalde. Po upadku Zakonu Krzyżackiego Mgoszcz stał się własnością zakonu Benedyktynek z Chełmna. Zakonnice wydzierżawiały majątek mieszczanom toruńskim lub szlachcie. Według kronik zakonu w 1603 Mgoszcz dzierżawił Jan Amandus, mieszczanin z Torunia. W drugiej połowie XVIII wieku dzierżawili go Działowscy. Wraz z pierwszym zaborem majątek trafił oficjalnie w ręce pruskiego skarbu państwa jednak do chwili kasaty zakonu pozwolono benedyktynkom nadal czerpać zysk z dzierżawy. Po Działowskich dzierżawił generał Dominik Dziewanowski (1789), a następnie Piegłowski (1796). Następnym znanym właścicielem była mieszczańska rodzina Muller z Hamburga. Nie przebywali oni tu na stałe, nad całością czuwał administrator. Panowanie Mullerów w Mgoszczu trwało przynajmniej 60 lat. To za ich czasów w 1866 zmieniono nazwę na Heimbrunn. Najwcześniejsze wzmianki o nich pochodzą z 1855. Wiadomo, że wdowa po Johannesie Juliusu Mullerze, Anna musiała sprzedać posiadłość pomiędzy 1909, a 1913. W owym roku trzynastym zanotowano ślub nowego właściciela Hugo Ernsta Hansa Busse z Ellen Maragarete von Hugel. Almanach gotajski podaje, że odbył się w Mgoszczu zaś Hugo Ernst był przedstawicielem rodziny Busse, której majątek znajdował się w Latkowie pod Inowrocławiem. Z niewiadomych nam przyczyn nazwisko zostało zmienione na Bushe i takie widnieje na nagrobku. W polskojęzycznych źródłach możemy także znaleźć inne wersje: Buhse albo Buske. Jednak w najpóźniejszych dokumentach z końca lat 30. XX wieku nazwisko pisano Busse. W 1937 ogłoszono, że 400 ha z majątku Mgoszcz ma zostać rozparcelowane. Nie wiadomo, czy parcelację przeprowadzono w całości do wybuchu II wojny aczkolwiek powstała wtedy kolonia gospodarstw tzw. poniatówek. Ostatni właściciele mieli przynajmniej jednego syna Hugo Heinricha, który urodził się w Grudziądzu w 1929.
Jeszcze w 1868 ewangelicy stanowili 1/3 wszystkich mieszkańców Mgoszcza. Pod koniec XIX wieku ich ilość zmalała do 16%, a pierwszy polski spis powszechny z 1921 podaje, że mieszka tu 3 ewangelików. Najprawdopodobniej było to małżeństwo właścicieli i inspektor. Szkoła w Mgoszczu była symultanna, a po 1920 stała się powszechną. Protestanci podlegali pod odległą o 20 km parafię ewangelicką w Radzyniu Chełmińskim, a od 1889 pod o wiele bliższą utworzoną w Lisewie.
Po wojnie przeprowadzono całkowitą parcelację zaś resztówka w postaci dworu, zabudowań folwarcznych i park zaczęła od 1946 roku służyć jako dom pomocy społecznej dla osób dorosłych, niepełnosprawnych intelektualnie.
Ludzie
Księga adresowa z 1905: Wilhelm Wieries (właściciel ziemski - tak naprawdę był jedynie zarządcą), Anna Muller (właścicielka ziemska), Bielfield (główny księgowy majątku), Ciechowski (ogrodnik dworski), Hing (inspektor dworski), Hagelstein (karczmarka), Koof (maszynista), Melcarski (kowal), Schalkowski (karczmarz), Schlack (karczmarz), Szczuczka (stalmach), Talaska (nauczyciel)
Księga adresowa z 1906: Frau Muller (z Hamburga, właścicielka)
Lista strat z I wojny światowej: Borowski, Brzosowski, Choiński, Drusell, Drzewuczewski, Falkowski, Filipski ,Gackowski, Gajewski, Gołębiewski, Goretzky, Hoffmann, Mechowski, Muller, Nowacki, Nowakowski, Nowatke, Piasecki, Stankowski, Szarafiński, Szymański, Weissenberg
Nauczyciele w 1925: Stanisław Szymański
W księdze adresowej z 1928 r. figurują nazwiska: Hans Busse (właściciel ziemski, 526ha)
Bibliografia:
- J. Bachanek, R. Kirkowski, Lisewo i okolice. Zarys dziejów do 1946 roku, Lisewo: UG Lisewo, 1993, s. 47-49.
- M. Biskup (red.), Dzieje Chełmna i jego regionu. Toruń: TNT, 1968, s. 72, 84.
- F. Calsow, General-Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer in Norddeutschland, T. IV Westpreussen, Berlin, 1872, s. 140-141.
- Deutsches Reichs Adressbuch, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1906, s. 613.
- "Deutsche Rundschau in Polen", 1934, nr 23, s. 4.
- J. T. Dziedzic, P. Ossowski, Powiat i miasto Chełmno. Monografja krajoznawcza, Chełmno, 1923, s. 110, 128, 143.
- "Dziennik Bydgoski" z 24.02.1937, s. 5.
- Gemeindelexikon für die Provinz Westpreussen : auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1895 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1895, s. 122-123.
- Gothaisches genealogisches Taschenbuch der adeligen Häuser, 1930, s. 116.
- Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche, 1880, s. 38-39.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 484-485.
- Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 29.
- Klingenberg's Adressbuch für die Stadt und den Kreis Culm a.W., 1905, s. 49.
- Kronika Benedyktynek chełmińskich, 1937, s. 39, 68, 82, 178.
- J. Krzepela, Rody ziem pruskich, cz. I, Kraków, 1927, s. 58.
- Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew. pomorskiego, 1926, s. 80-81.
- Księga adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego, Toruń, 1929, s. 110-111.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1187.
- Mgoszcz na portalu PolskieZabytki.pl, http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1485/Mgoszcz/
- Mgoszcz w internetowym Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1267&q=mgoszcz
- Provinz Westpreussen / im Auftrag der Landwirtschaftskammer unter Mitwirkung der Königlichen Behörden der Provinz, 1909, s. 144-145.
- K. Rauer, Hand-Matrikel der in sämmtlichen Kreisen des preussischen Staats auf Kreis- und Landtagen vertretenen Rittergüter, 1857, s. 46.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 9.
- Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy i Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej w mieście Bydgoszczy na 1939 r., 1939, s. 109.
- Studium Uwarunkowań i Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Lisewo. Część A - Uwarunkowania, 2013, s. 61, 69.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. VIII, s. 329.
- Westpreussisches Güter-Adressbuch, Stettin, 1903, s. 80-81.