Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony w lesie, w odległości ok. 100 metrów od Sępolenki i ok. 60 metrów od DW237. Jadąc DW237 z Mąkowarska w kierunku Pruszcza musimy zatrzymać się jak tylko skończy się pas lasu. Mamy tu skrzyżowanie szosy z drogą nieutwardzoną po lewej w kierunku lasu i drogą w kierunku dawnych zabudowań młyńskich po prawej. Skręcamy w lewo i tuż po chwili widzimy po lewej stronie szpaler starych lip schodzących w dół. To aleja prowadząca nas na cmentarz. Po niecałych 100 metrach widzimy bramę. Cmentarz od północy i wschodu graniczy z lasem, a od południa i zachodu z śródleśną łąką. Uwaga: łąka od południa to mokradła.
Podstawowe informacje
| Data założenia | 1874?, mógł istnieć już w 1838 |
| Wyznanie | ewangelicki |
| Ówczesna parafia | Bagnica (od 1866, do 1873 nabożeństwa odbywały się w prywatnej kaplicy w Kamienicy, 1873-1877 w szkole w Bagnicy), Tuchola (1774-1866) |
| Status | nieczynny |
| Powierzchnia | 0,08 ha |
| Nr działki | nie wyodrębniono, na terenie 256/9 |
| Kształt | prostokąt |
| Najstarszy zachowany nagrobek | 1879 |
| Istniejąca dokumentacja | |
| Zagrożenia | śmieci, rozbiórka murów |
| Stan zachowania | ZŁY, Typ III |
| Data zamknięcia, likwidacji | 1945?, - |
Według J. Markiewicza cmentarz powstał w 1874 roku z inicjatywy Anny Dunken, wdowy po właścicielu Friedrichu. Na żelaznej bramie wejściowej znajdował się metalowy krzyż, na którym umieszczony był cytat z Listu do Hebrajczyków 13, 14. Niżej na bramie "Dunken 1874". Prawdopodobnie wówczas cmentarz wyposażono w kamienno-ceglane ogrodzenie i bramę natomiast istniał już wcześniej, od 1838 gdy pochowano na nim żonę pierwszego właściciela z Dunkenów, Evę. Znalezione informacje genealogiczne podają miejsce zgonu Motyl, co oczywiście nie przesądza wszystkiego. Rejestr zgonów z 1874 dla USC Kamienica zachował się jedynie w postaci wtóropisu notowanego od października i dlatego nie można tym sposobem udowodnić.
Roślinność
| Drzewa | lipa, dąb, klon, brzoza, … |
| Krzewy | śnieguliczka, … |
| Inne | … |
Układ cmentarza czytelny. Układ wewnętrzny nieczytelny. Na cmentarz prowadzi szpaler lip.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły obmurowane | TAK | 3 | ? | beton, lastryko | - |
| Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | NIE | - | - | - | - |
| Postumenty | TAK | 2 | IV ćw. XIX w. | piaskowiec | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | TAK | - | 1874? | cegła, kamień | niezachowany w pełni |
| Brama | TAK | - | 1874? | cegła | bez żeliwnej kraty |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Krzyż | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
Inskrypcje
Na cmentarzu pochowano członków rodziny Dunken - właścicieli młyna Motyl. Niewykluczone, że pochowano tu także skoligaconych z nimi Koernichów. Ostatnią pochowaną osobą miała być zmarła w 1944 żona niejakiego Schuha z Bessarabii.
Inskrypcja INS. 2 to fragment 11 pieśni z III części Mesjady, monumentalnego eposu autorstwa Friedricha Gottlieba Kloppstocka (1724-1803), ukończonego w 1773 i liczącego prawie 19 500 wierszy. Tematem Mesjady jest pasja i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa opisane z wyjątkowym artyzmem i żarliwością. Wersy eposu stanowią źródłosłów dla wielu protestanckich pieśni religijnych.
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2016
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
 |
| fot. 25 |
 |
| fot. 26 |
 |
| fot. 27 |
 |
| fot. 28 |
fot. Karolina Falleńczyk, 2016;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 20 |
Renowacja
Nie przeprowadzono.
Osadnictwo w Motylu
Historia
Osada młyńska pierwotnie nazywała się Prusiecki Młyn, a jako Motyl występuje w źródłach od 1708. Ta nowsza nazwa prawdopodobnie pochodzi od młynarza nazwiskiem Motyłła. Najstarsze wzmianki pochodzą z 1424 roku. Wówczas cystersi byszewscy wraz z właścicielami Pruszcza rozpoczęli budowę młyna na Sepolence. Jak widać od początku Motyl związany był z Pruszczem. Pierwsi znani właściciele to rodzeństwo Plaweńskich notowani w 1470. Część praw do młyna posiadał starosta nakielski Jan z Danaborza, gdy w 1482 Jan Plaweński zbył na jego ręce swoją część majątku. Kolejni znani właściciele to: Świerzewscy (1504), którzy na drodze koligacji rodzinnych przekazali go Kruszyńskim. Potem przeszedł we władanie Prusieckich i Pląskowskich. Część Prusieckich trafiła w 1584 do starosty tucholskiego Adama Żalińskiego. W 1653 Prusiecki Młyn był w posiadaniu Działyńskich, by na przełomie XVII i XVIII wieku trafić do Raczyńskich. Wówczas w 1708 oddano do użytku nowy młyn pod nazwą Motyl. Raczyńscy sprzedali Motyl Weyherom w połowie XVIII wieku. Wówczas w skład majątku prócz młyna wchodziło ok. 18 ha ziemi uprawnej. W dalszych latach Motyl stał się częścią dóbr kamienieckich, czyli należał do Gruszczyńskich. Po I zaborze notowani są właściciele niemieccy. Carl von Heiden w latach 1791-1804, Loescher, potem Gropp, potem Wendland.
Od 1829 Motyl na kilka dekad stał się własnością rodziny Dunken. Po Johannie Friedrichu Dunkenie (1757-02.04.1840) żonatego z Evą Dunken (1765-04.08.1838) przejął go syn Friedrich z żoną Anną, którzy wybudowali w Motylu pałac w 1863. Johann z Evą posiadali także przynajmniej 1 córkę Annę (1787-29.07.1866) po mężu Dittbrenner, zmarłą w Szumiącej. Po śmierci Friedricha wdowa Anna Dunken wydzierżawiła ziemię Johannowi Körnichowi. Według rejestru zgonów USC w Kamienicy znana z inskrypcji nagrobnej Eva Lux (1809-1879) z domu Dunken była teściową tegoż dzierżawcy. Rodzina Körnich, notowana w spisach także jako Körnig lub Koernich prowadziła majątek do 1920 roku. W tym czasie prócz młyna i pałacu istniał tartak. Ponadto hodowano zwierzęta, a ilość gruntów wynosiła 214 ha.
Tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Motyl kupił Antoni Jankowski, który postanowił zmodernizować zniszczoną drewnianą konstrukcję. Prywatne niesnaski z tucholskimi władzami i związany z nimi brak pozwolenia na budowę zmusił Jankowskiego do podpalenia go w 1928, w wyniku czego pozwolenie na budowę nowego młyna uzyskał. Ceglana konstrukcja zaczęła pracować w 1929. Była napędzana wodami rzeki, a przy niskim stanie 3 silnikami. Niezwykła wydajność pozwoliła zdobyć nowe pewne rynki zbytu - mąka z Motyla była wożona do Torunia, by produkować z niej pierniki. Młyn umożliwił także produkcje prądu elektrycznego, który obecny był we wsi już w latach 30. XX wieku, podczas gdy w Mąkowarsku dopiero w 1957. Po śmierci Antoniego syn Józef stał się zarządcą młyna, a drugi syn Stefan zajmował się folwarkiem.
W czasie okupacji jednym z zarządców był Herbert Semrau z Piastoszyna. Mimo, że nie krzywdził Polaków pracujących w majątku to dokonywał zbrodni jako członek Selbschutzu.
Protestanci z Motyla podlegali pod parafię ewangelicką w Tucholi, a od 1866 pod parafię w Bagnicy. Do 1873 modlitwy odbywały się w prywatnej kaplicy na terenie majątku Kamienica, a w latach 1873-1877 w szkole ewangelickiej w Bagnicy. Warto podkreślić, że dobrodziejką kościoła ewangelickiego w Bagnicy była wdowa Anna Dunken, która przeznaczyła na jego budowę 30 000 marek. Według Harnocha w świątyni stał marmurowy pomnik Anny.
Ciekawostką jest, że w 1924 Antoni Jankowski nocował u siebie drugiego prezydenta II RP, Stanisława Wojciechowskiego zaś w styczniu 1945 wizytował tu marszałek Konstanty Rokossowski. Główna kwatera urządzona była w domu młynarza.
Ludzie
Lista poległych w I wojnie światowej zawiera następujące nazwiska: Rink, Rosinek, Wiedenhoft
Księga adresowa z 1928: Antoni Jankowski (właściciel)
Bibliografia:
- 2572 Monkowarsk, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1: 25 000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1874.
- APB, USC Kamienica, sygn. 17, 1879, k. 33.
- Gothaisches genealogisches Taschenbuch der adeligen Häuser, 1901, s. 104.
- Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche, Berlin, 1880, s. 128-129.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 494.
- Informacja o niektórych członkach rodziny Dunken, http://genealogy.soluk-feuer-clan.de/plc/b/4/b4d6c9c062846869e74.html
- E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 44-45.
- F. G. Kloppstock, Der Messias. Dritter Band, 1794, s. 59.
- W. Kozłowski, Tucholskie wsie, Tuchola, 2009, s. 382-383.
- Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew. pomorskiego, 1926, s. 409-410.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1202.
- J. Markiewicz, Wydarzyło się na Krajnie, czyli zarys dziejów Mąkowarska do 1945 roku, 2013, s. 127, 149-154, 183, 190.
- Motyl w PolskieZabytki.pl, http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1181/Motyl/
- Provinz Westpreussen / im Auftrag der Landwirtschaftskammer unter Mitwirkung der Königlichen Behörden der Provinz, 1909, s. 330-331.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 61.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. VI, s. 751.
- Westpreussisches Güter-Adressbuch, 1903, 182-183.
- Zdjęcia cmentarza z 2014 roku, http://wolneforumgdansk.pl/viewtopic.php?t=4099