Cmentarz ewangelicki rodowy - Sartowice

del.icio.usFacebook


Położenie cmentarza - mapy

sartawitz.JPG

Opis cmentarza

las.png rodowy.png 129505-simple-red-square-icon-signs-stop-sign3.png
Położenie

Cmentarz położony w parku dworskim, ok. 200 m na północny wschód od dworu. Tuż za dworem jest aleja klonowa bezpośrednio do niego prowadząca (w lewo). Ze wszystkich stron otoczony roślinnością parkową. Dostęp do niego jest utrudniony ze względu na remont dworu i zamknięcie dostępu do parku od drogi głównej. Można się tam dostać jedynie od strony parku - szlakiem pieszym czarnym Świecie - Sartowice.

Podstawowe informacje
Data założenia 1863?
Wyznanie ewangelicki
Ówczesna parafia Świecie (od 1775)
Status nieczynny
Powierzchnia ~0,004 ha
Nr działki nie wyodrębniona, na terenie 11/16
Kształt prostokąt
Najstarszy zachowany nagrobek -
Istniejąca dokumentacja ?
Zagrożenia śmieci, dewastacja
Stan zachowania DOBRY, Typ VI
Data zamknięcia, likwidacji 1944?, -
Roślinność
Drzewa klon (aleja)
Krzewy roślinność parkowa
Inne roślinność parkowa

Aleja klonowa prowadząca do mauzoleum. Brak pomników przyrody na terenie bezpośrednio sąsiadującym z mauzoleum.

Nagrobki i inne elementy
Nagrobki
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Mogiły obmurowane NIE - - - -
Mogiły obmurowane z postumentem NIE - - - -
Mogiły ziemne NIE - - - -
Pola grobowe NIE - - - -
Krzyże NIE - - - -
Postumenty NIE - - - -
Cenotafy NIE - - - -
Cippusy NIE - - - -
Grobowce TAK 1 1863? cegła, beton, żeliwo mauzoleum, w środku krzyż z piaskowca/marmuru
Płyty poziome NIE - - - -
Przyścienne NIE - - - -
Inne NIE - - - -
RAZEM 1 stanowisko
Elementy
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Mur ogrodzeniowy NIE - - - -
Brama NIE - - - -
Kościół NIE - - - -
Kaplica NIE - - - -
Inne NIE - - - -

W mauzoleum spoczywają członkowie rodów Sartorius von Schwanenfeld (herb z Łabędziami i głowami murzyna) oraz von Schwerin (herb z kurami). Na pewno pochowano tu Theodora Franza Sartorius von Schwanenfeld (1783-1863) i jego syna Ernsta Sartorius von Schwanenfeld (1827-1874). Najprawdopodobniej Ernst jako jedyny męski potomek nie miał dzieci stąd zgodnie z zasadą ordynacji sartowickiej majątek przeszedł w ręce zięcia najstarszej córki Luizy Augusty, która wyszła za mąż za Wilhelma Stanisława von Schwerin. Tenże zmarł w 1896 w Berlinie. Nie znamy żadnego z przedstawicieli rodu von Schwerin, który mógłby zostać pochowany w Sartowicach jednak nie mamy pełnych informacji o wszystkich dzieciach. Być może herb Schwerinów został umieszczony wyłącznie z powodu faktu połączenia rodów. Wilhelm Stanisław miał 5 córek i 3 synów - żadne z nich nie przyszło na świat w Sartowicach. Najwyraźniej ród Schwerinów nie podtrzymywał tradycji ordynacji gdyż Sartowice odziedziczył najmłodszy syn Ulrich Karl, który zmarł w 1930 w Dreznie, a jego syn Ulrich Wilhelm został stracony i pochowany w Berlinie w 1944. Synowie ostatniego właściciela przeżyli II wojnę światową.

Inskrypcje

Nie znaleziono.

Galeria zdjęć

fot. Tymoteusz Słowikowski, 2018

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3
{$caption}
fot. 4
{$caption}
fot. 5
{$caption}
fot. 6
{$caption}
fot. 7

fot. Michał P. Wiśniewski, 2018

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2

fot. Michał P. Wiśniewski, 2014

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3
{$caption}
fot. 4
{$caption}
fot. 5
{$caption}
fot. 6
{$caption}
fot. 7
{$caption}
fot. 8
{$caption}
fot. 9
{$caption}
fot. 10
{$caption}
fot. 11
{$caption}
fot. 12
{$caption}
fot. 13

Renowacja

Mauzoleum utrzymane w stylu neorenesansowym jest w dobrym stanie i zamknięte. Trumny zostały po wojnie umieszczone pod podłogą. Wewnątrz umieszczono krzyż (piaskowiec?). Z powodu zamknięcia nie jesteśmy w stanie zidentyfikować napisów na nim umieszczonych. Żeliwne drzwi noszą ślady po kulach.

Osadnictwo w Sartowicach

Historia

Sartowice (Czartowice) to pierwotnie jeden z dwóch zamków założonych przez księcia pomorskiego Świętopełka II Wielkiego w celu obrony przed Krzyżakami, z którymi pierwotnie był sprzymierzony. Warownia (druga w Świeciu) została założona w 1242 roku. Niecały rok później, podobno w wigilię Św. Barbary (03.12) Krzyżacy opanowali zamek wykorzystując nieobecność księcia, który w tym czasie wyprawił się na ziemię chełmińską. Nie udało mu się odzyskać zamku. W zamian za pokój musiał oddać swojego syna Mestwina jako zakładnika, a nadto nie odzyskał zabrana ze skarbca głowy Św. Barbary. Po opanowaniu przez Zakon Pomorza zamek stracił na znaczeniu i popadł w ruinę. Sartowice w tym czasie administracyjnie leżały w granicach komturstwa świeckiego. Jako majątek rycerski notowane były od przynajmniej 1430, gdy wielki mistrz nadał je Bernardowi z Seibersdorf (Bawaria). Ta rodzina przyjęła nazwisko Sartawscy. W okresie I Rzeczpospolitej Sartowice leżały na terenie województwa pomorskiego. Właścicielami byli Czapscy (1565), Bąkowscy (1583-1649), Wierzbowscy (1663-1687), kanclerz Litwy Stanisław Szczuka i jego potomkowie, Regulscy (1756), Potoccy (1756-1780). Od Potockich dobra kupił warszawski bankier Peter Ferguson-Tepper, który dzierżył Sartowice do 1792, gdy sprzedał majątek Antonowi Andreasowi Ernstowi Sartorius von Schwanenfeld. Tenże ustanowił ordynację (fideikomis), czyli majątek dziedziczył najstarszy męski przedstawiciel rodu. Jego następcą został Theodor Franz, który zmarł w 1863 w Sartowicach (i najprawdopodobniej został pochowany w mauzoleum rodowym na terenie parku dworskiego). Po nim schedę przejął syn Ernst, który zmarł w 1874. W spisach statystycznych aż do 1906 pojawia się jako właścicielka druga żona Ernsta, Eveline z domu von Hagen. Pomiędzy 1906, a 1909 majątek oficjalnie przechodzi w ręce rodu von Schwerin jednak związki dwóch rodzin zaczęły się już pół wieku wcześniej. Jedna z córek Theodora Franza, Luiza Augusta wyszła w 1850 za mąż za Wilhelma Stanisława von Schwerina.
Ordynacja sartowicka liczyła w okresie największego rozkwitu ponad 4200 ha. W jej skład wchodziły Sartowice Górne, Sartowice Dolne, Ernestowo, Grabowiec, Dziki, Wielkie Święte, Małe Święte, Stare Marzy, Nowe Marzy, część Czapel Mniszka i Wiągu, a także okoliczne lasy i prawo do promu w Michalu. W 1929 majatek odebrał Skarb Państwa, ale po 2 latach rodzina odzyskała go i była obecna do 1944 roku. Z dziejami rodziny wiąże się aktywny udział ostatniego właściciela Ulricha Wilhelma (1902-1944) w antynazistowskim ruchu oporu. Był uczestnikiem nieudanego zamachu na Hitlera za co został stracony.
Protestanci z Sartowic Górnych podlegali pod parafię ewangelicką w Świeciu. Szkoła istniała od przynajmniej 1862. Najwięcej ewangelików w Sartowicach Górnych było w 1885 - 67%. Potem ich odsetek zaczął spadać. Według pierwszego polskiego spisu powszechnego z 1921 stanowili 34% mieszkańców.
Z dziejami Sartowic związana jest historia kaplicy Św. Barbary, która podobno istniała już w XIV wieku. Powtórnie zbudowana za czasów Bąkowskich stanowiła filiał nieistniejącej już parafii w Świętem. Powtórnie odbudowana w 1747 była filiałem parafii w Świeciu nad Wisłą. W 1858 kolejny raz wybudowano gmach kościoła przenosząc tu parafię ze Świętego.

Ludzie

Johann Joachim Sartorius (1675, 1745, Gdańsk), rektor szkoły Joannitów ożenił się z Francescą Heleną Cathariną Meng i mieli m. in. syna Johanna Andreasa
Johann Andreas Sartorius (1712, Gdańsk - 1766, Malbork), burmistrz Malborka ożenił się z Otillią Alberti i mieli 2 synów:
1) Ernst Franz Johann (1740-1820)
2) Anton Andreas (1745-1816)

Anton Andreas Ernst Sartorius von Schwanenfeld (1745, Malbork - 03.08.1816, Grudziądz) naczelnik? poczty ożenił się 13.11.1770 z Reginą Niese miel m. in. syna Theodora Franza Sartoriusa.

Theodor Franz Sartorius von Schwanenfeld (06.11.1783, Malbork - 06.08.1863, Sartowice) ożenił się 02.01.1816 z Caroline Sophie Charlotte Louise von Haenlein (26.03.1793, Ansbach Bawaria - 10.03.1861, Wrocław) mieli dzieci:
1) Ernst Friedrich Sartorius von Schwanenfeld (17.07.1827, Wrocław -20.12.1874, Sartowice)
2) Louise Auguste Caroline Hedwig Sartorius von Schwanenfeld (26.09.1830, Wrocław -21.09.1910, Neustrelitz)
3) Emma Julia Luise Henriette Lucie von Schwanenfeld (10.07.1829, Wrocław - 15.03.1915)

Ad 1) Ernst ożenił się 28.01.1856 z Idą Caroliną Wilhelminą Charlottą Johanną Marią Cecilią von der Decken (02.08.1829-17.07.1870), druga żona Eveline von Hagen (25.12.1839 - 20.12.1874)
Ad 2) Louise Auguste Caroline Hedwig wychodzi 19.11.1850 za mąż za Wilhelma Stanisława Hermanna von Schwerin (06.03.1827-08.03.1896, Berlin)
Ad 3) Emma wychodzi 18.03.1857 za mąż za Karla Benno von Tschirsky-Reichell (25.07.1810 - 07.05.1878)

Ad. 2-2)
Mieli 5 córek i 3 synów:
a) Sophie Rosalie Luise von Schwerin von Schwanenfeld (1851-1933) wyszła za przedstawiciela rodu von Arnim
b) Luise Rosalie Friederike von Schwerin von Schwanenfeld (1853-1920) wyszła za przedstawiciela rodu von Krosigk
c) Martha Agnes Gertrud von Schwerin von Schwanenfeld (1854-1???)
d) Wilhelm Franz Hermann von Schwerin von Schwanenfeld (1856- po 1877) - wojskowy
e) Ida Anna Sophie von Schwerin von Schwanenfeld (1857-1???)
f) Alfred Wilhelm Detlof von Schwerin von Schwanenfeld (1859-1946)
g) Maria Irmgard von Schwerin von Schwanenfeld (1862-1???)
h) Ulrich Karl Wilhelm von Schwerin von Schwanenfeld (1864, Meklemburgia -1930, Drezno)

Ad. 2-2-h)
Ulrich Karl Wilhelm von Schwerin ożenił się w 1895 z Elisabeth Helene Freda von Bethmann-Hollweg i mieli 6 dzieci, w tym 1 syna Ulricha Wilhelma von Schwerin von Schwanenfeld (1902, Kopenhaga - 1944, Berlin). Ożenił się w 1928 z Marianną Sahm (córką prezydenta Senatu WMG) i mieli 3 synów.

Kataster pruski z 1772: Martin Dalim, Martin Donatz, Johann Groschke, Peter Haas, Michael Helwich, Bernard Herts, Johann Isinger, Simon Kosall, Johann Krake, Daniel Kun, David Mens, Martin Ossop, Jakob Petell, Martin Schulz, Woitech Sicher, Christian Stoas, Heinrich Went, Peter Zisen

Lista strat w I wojnie światowej zawiera następujące nazwiska: Barbknecht, Błaszyński, Ewert, Gackowski, Gosieniecki, Hust, Jankowski, Jendrzejewski, Krause, Kriewald, Matschkowski, Prigand, Radtke, Rickert, Rittner, Rudnik, Schabowski, Schifelbein, Schroer, Schrupke, Sehmsdorf, Semrau, Steinke, Thiemer, Witzke, Zierott

Kalendarz nauczycielski z 1925: Władysław Klejber

Księga adresowa Polski z 1928: Wilhelm von Schwanenfeld-Schwerin (majątek, 2973 ha, gorzelnia, tartak), Czarnecki (kołodziej), Kruger (młyn), Przewoźny (kowal)

Bibliografia:

  1. 2775 Sartowitz, 1:25 000 Meßtischblatt, Reichsamt für Landesaufnahme, 1909. comp.jpg
  2. A. Bartniak, W pałacu w Sartowicach powstanie hotel podobny do tego w Rulewie, "Gazeta Pomorska", wydanie internetowe z 15 czerwca 2012 r., comp.jpg [dostęp: 25.07.2014]
  3. F. Calsow, General-Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer in Norddeutschland, T. IV Westpreussen, Berlin, 1872, s. 22-23. comp.jpg
  4. Deutsche Reiches Adressbuch, 1906, s. 614. comp.jpg
  5. Diecezja chełmińska : zarys historyczno-statystyczny, 1928, s. 603-604. comp.jpg
  6. J. Fankidejski, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej : podług urzędowych akt kościelnych, 1880., s. 276-277.
  7. "Gazeta Bydgoska" z 7 sierpnia 1929 r., nr 180, s. 4 comp.jpg
  8. "Głos Robotnika" z 16 czerwca 1931 r., nr 71, s. 2 comp.jpg
  9. Gemeindelexikon für die Provinz Westpreussen : auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1905 und anderer amtlicher Quellen, 1905, s. 126. comp.jpg
  10. Gemeindelexikon die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln : auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 1. Dezember 1910 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1912, s. 64-65. comp.jpg
  11. J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 77, 198. comp.jpg
  12. L. Gollmert, Geschichte des Geschlechts von Schwerin, 1878, s. 341-342, 343-344, Tafel XIX. comp.jpg
  13. Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche, Berlin, 1880, s. 88-89. comp.jpg
  14. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 537-539. comp.jpg
  15. E. Jacobson, Topographisch statistisches Handbuch fur den Regierungsbezirk Marienwerder, Danzig, 1869, s. 168-169. comp.jpg
  16. E. Jakus-Borkowa, Toponimia powiatu świeckiego, 1987, s. 29-30. comp.jpg
  17. Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 57. comp.jpg
  18. J. Krzepela, Rody ziem pruskich, cz. I, Kraków, 1927, s. 86-87. comp.jpg
  19. Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew. pomorskiego, Toruń, 1923, s. 358-359 comp.jpg
  20. Księga adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego, Toruń, 1929, s. 522-523. comp.jpg
  21. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1153. comp.jpg
  22. L. Ledebur, Adellexikon der preussischen Monarchie, 1854, s. 7, 341, 420. comp.jpg
  23. Z. Ludkiewicz, Osady holenderskie na Nizinie Sartawicko-Nowskiej, 1934, s. 19. 31. comp.jpg
  24. H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preußischer Landkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1473-1873, Band II, "Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, 1886-1888, H. 17-19", s. 46, 297-299. comp.jpg
  25. Plan rozwoju miejscowości Sartowice, 2004. comp.jpg
  26. Provinz Westpreussen / im Auftrag der Landwirtschaftskammer unter Mitwirkung der Königlichen Behörden der Provinz, 1909, s. 268. comp.jpg
  27. K. Rauer, Hand-Matrikel der in sämmtlichen Kreisen des preussischen Staats auf Kreis- und Landtagen vertretenen Rittergüter, 1857, s. 51. comp.jpg
  28. Sartowice na portalu PolskieZabytki.pl, http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1295/Sartowice/
  29. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie, Warszawa: GUS, 1926, s. 52. comp.jpg
  30. Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy i Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej w mieście Bydgoszczy na 1939 r., Warszawa, 1939, s. 42. comp.jpg
  31. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. X, s. 326. comp.jpg
  32. Westpreussisches Güter-Adressbuch, Stettin: P. Niekammer, 1903, s. 154-155. comp.jpg
  33. E. Żernicki-Szeliga, Der polnische Adel und die demselben hinzugetretenen andersländischen Adelsfamilien. General-Verzeichniss. Bd.2, Hamburg: Henri Grand, 1900, s. 325 comp.jpg
cmentarzewangelickirodowysartowice
wersja strony: 20, ostatnia edycja: 15 Jan 2018 19:33
Edytuj Oceń (0) Tagi Historia Pliki Drukuj Narzędzia + Opcje
O ile nie zaznaczono inaczej, treść tej strony objęta jest licencją Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 License