Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
![las.png="cmentarz](https://lh4.googleusercontent.com/-iU_ek_tzWpw/Te93BW87JRI/AAAAAAAACBk/OoFjhJ2hYfY/s32/las.png="cmentarz)
Położenie
Cmentarz położony na terenie rezerwatu Cisy Staropolskie w Wierzchlesie. Trasa zwiedzania doprowadzi do cmentarza. Ze wszystkich stron otacza go flora rezerwatu.
Podstawowe informacje
| Data założenia | przynajmniej 1845 |
| Wyznanie | ewangelicki |
| Ówczesna parafia | Iwiec (od 1893), Bukowiec (1855-1893), Świecie (1773-1855); kaplica w Bukowcu istniała od 1788, od 1821 był filią Świecia |
| Status | nieczynny |
| Powierzchnia | 0,0025 ha (na oko 5 na 5 metrów) |
| Nr działki | nie wyodrębniono, na terenie 210LP |
| Kształt | kwadrat |
| Najstarszy zachowany nagrobek | 1845 |
| Istniejąca dokumentacja | |
| Zagrożenia | śmieci, kradzież |
| Stan zachowania | UPORZĄDKOWANY, Typ VIa |
| Data zamknięcia, likwidacji | 1945?, - |
Roślinność
| Drzewa | cis, buk, … |
| Krzewy | iglak, … |
| Inne | jaśmin? … |
Układ cmentarza czytelny poprzez ogrodzenie jednak wydaje się, że był większy. Pierwotny skład rezerwatu był inny. Pochowany tu nadleśniczy Herrmann Bock pisał w 1841, że młode cisy dobrze rosną, a opis urządzeniowy z 1864 wymienia m. in. nawet 90 letnie brzozy, 150 letnie lipy
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | TAK | 3 | 1845-1883 | żeliwo | wszystkie krzyże były ucięte |
| Mogiły obmurowane | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | TAK | 1 | po 1883 | - | - |
| Postumenty | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | TAK | - | ??? | drewno | płot ze sztachet |
| Brama | NIE | - | - | - | - |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Krzyż | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
Inskrypcje
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2016
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
Renowacja
Nie wiadomo od kiedy teren jest ogrodzony, ale widać, że krzyże były niegdyś ucięte.
Osadnictwo w Wierzchlasie
Historia
Do 1934 roku Wierzchlas stanowił część powiatu świeckiego. Powstał jako nowa kolonia w drugiej połowie XVIII wieku. W 1789 roku liczył 2 gospodarstwa. Nadleśnictwo Wierzchlas powstało w 1865 i prawie 100 lat później zostało zlikwidowane. Instytucja leśnictwa istniała szybciej być może powstała tak jak rezerwat cisów w 1827. W latach 1872-1880 nadleśnictwo zostało przejęte przez skarb państwa pruskiego, a po odzyskaniu niepodległości przez Polskę było również własnością państwową. W okresie międzywojennym obszar dworski Wierzchlas składał się z nadleśnictwa Wierzchlas, leśnictw: Bukowiec, Jania Góra, Jelenia Góra, Lnianek, Lubiewice, Rykowisko, Sarnówek, Wierzchlas i osad Hamer, Siemkowo, Sławno.
W połowie lat 80. XIX wieku ewangelicy stanowili większość Wierzchlasu, prawie 58% mieszkańców. Z biegiem lat ustępowali katolikom. Pierwszy spis powszechny ustalił ilość protestantów na 31%. Do parafii w Iwcu zostali przyłączeni w 1893 z parafii ewangelickiej Bukowiec.
Ludzie
Henriette Philippe Florentine Bock z domu Bismarck (27.11.1776, Rathenow, Brandenburgia - 19.01.1845, Wierzchlas) - 1 z 14 dzieci Augusta Adama Heinricha Bismarcka (1739-1813) i Charlotte von Angern (1741-1804). Prawnuk najstarszego brata jej dziadka to Otto von Bismarck. Dnia 07.07.1810 wyszła za Friedricha Wilhelma Bocka (1774, Rathenow - 1823, Senftenberg), kwatermistrza, a potem inspektora/urzędnika leśnego. Przewodnik po rezerwacie podaje (zapewne za publikacją Walasa z 1958), że Herrmann był ich synem, a Ernestine (z domu Kiekenbusch) synową - informacja pojawia się także w Genealogisches Handbuch des Adels. ich nekrologii ukazały się w "Bromberger Zeitung".
Hermann z pewnością był nadleśniczym i miał co najmniej jednego syna urodzonego w grudniu 1846, ucznia szkoły leśnej i przynajmniej jedną córkę Herminę (12.11.1839, Wierzchlas - 22.03.1922, Franzburg)
Lista poległych w I wojnie światowej zawiera następujące nazwiska: Friese, Haeger, Kunter, Sackel
Księga adresowa z 1928: Chechła (sklep)
Bibliografia:
- 2474 Lindenbusch, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1: 25 000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1874.
- "Bromberger Zeitung", 1873, nr 240, s. 6.
- "Bromberger Zeitung", 1883, nr 282, s. 8.
- "Deutsche Allgemeine Zeitung", 1846, nr 343, s. 3040.
- Gemeindelexikon für die Provinz Westpreussen : auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1885 und anderer amtlicher Quellen, 1885, s. 144-145.
- Genealogisches Handbuch des Adels, 1999, t. 118, s. 451.
- J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 251.
- Gothaisches genealogisches Taschenbuch der adeligen Häuser, 1901, s. 104.
- Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche, Berlin, 1880, s. 84-85.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 532.
- E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 150-151.
- W. Kozłowski, Tucholskie wsie, Tuchola, 2009, s. 382-383.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1242.
- H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preußischer Landkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1473-1873, Band II, "Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, 1886-1888, H. 17-19", s. 240.
- Przewodnik po Rezerwacie Cisów Staropolskich we Wierzchlesie, 2015, s. 2.
- G. Schmidt, Das Geschlecht von Bismarck, 1908, s. 175.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 54.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XIII, s. 407.
- J. Walas, Rezerwat Cisy Staropolskie im. Leoona Wyczółkowskiego w Wierzchlesie, 1958, s. 5, 17, .