Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony przy drodze asfaltowej z Runowa Krajeńskiego na przejazd kolejowy, oddalony o ok. 600 m. od centrum wsi. Jadąc od strony Więcborka należy w już Runowie nie skręcać w prawo w stronę ruin pałacu, a w prawo, a następnie od razu w lewo. Cmentarz jest widoczny po lewej stronie drogi. Od północy graniczy ze wspomnianą drogą asfaltową, a z pozostałych stron z polami uprawnymi.
Podstawowe informacje
| Data założenia | najwcześniej lata 80. XIX w. |
| Wyznanie | ewangelicki |
| Ówczesna parafia | Runowo Krajeńskie (od 1889), przedtem Więcbork |
| Status | nieczynny |
| Powierzchnia | ~0,36 ha |
| Nr działki | 104 |
| Kształt | czworokąt zbliżony do trapezu |
| Najstarszy zachowany nagrobek | ? |
| Istniejąca dokumentacja | ? |
| Zagrożenia | śmieci, dewastacja |
| Stan zachowania | ZŁY, Typ III |
| Data zamknięcia, likwidacji | 1945, ? |
Cmentarz wpisany do rejestru zabytków nieruchomych, nr rej.: A/320/1 z 29.05.1992.
Roślinność
| Drzewa | dąb, klon, … |
| Krzewy | lilak, grochodrzew, … |
| Inne | trawa, pokrzywy, bluszcz, konwalie, barwinek |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ dawnego cmentarza częściowo czytelny. Istnieje aleja klonowa.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | NIE | - | - | - | - |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły obmurowane | TAK | >20 | I poł. XX w. | lastryko, beton | - |
| Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | TAK | ? | ? | ? | - |
| Postumenty | TAK | >3 | I poł. XX w. | kamień polny | 3 głazy i jeden postument z piaskowca |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| ŁĄCZNIE | >23 stanowiska | ||||
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
| Brama | NIE | - | - | - | - |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
Inskrypcje
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2014
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
Renowacja
Nie przeprowadzono.
Osadnictwo w Runowie Krajeńskim.
Historia
Miejscowość wzmiankowana w 1325 r. jako własność klasztoru w Byszewie. Cystersi otrzymali prawo osadzania kolonistów niemieckich celem zagospodarowania okolicy. Od 1391 do 1939 r. znajduje się w rękach prywatnych. Pierwszym właścicielem był Dobiesław Runga herbu Odrowąż. W XV w. należy do Dźwierszeńskich. Orzelscy pojawiają się w XVI w. W latach 1595-1601 Jan Orzelski wzniósł w miejscu dawnej budowli drewnianej dwór murowany, a w latach 1603-1609 wybudowano ufundowany przez niego kościół rzymskokatolicki pw. Trójcy Świętej. Na jednej ze ścian widnieje tablica informująca o wzniesieniu dworu przez Orzelskiego, a poniżej kawałeczek drugiej tablicy (prawdopodobnie zrobionej przez rodzinę Bethmann-Holweg), która używana była jako stopień schodów w jednym z runowskich urzędów. Od 1615 r na ponad 200 lat dwór wszedł w posiadanie Działyńskich oraz rodów skoligaconych - Potulickich (1742-1790) i Szołdrskich (do 1832). Następnymi właścicielami byli Fryderyk von Pelet-Narbonne, a potem Mielżyńscy, którzy sprzedali klucz runowski kupcowi żydowskiemu z Poznania Schie Jaffie. Ród Bethmann-Hollweg przybył do Runowa w 1852 r. Nabywca, Theodor Bethmann-Hollweg - syn ówczesnego ministra kultury Prus zatrudnił znanego berlińskiego architekta Martina Groupiusa, pod którego kierunkiem dokonano przebudowy dworu w neorenesansowy pałac w 1860 r. Ostatni z rodu Joachim sprzedaje majątek Państwowemu Bankowi Rolnemu w 1929 r. Ten rozparcelowuje go na mniejsze gospodarstwa dla sprowadzonych z Galicji rolników, a pozostałość z pałacem, parkiem i gorzelnią kupił Wiktor Szulczewski, prezes Wielkopolskiej Izby Rolniczej. Ostatnią polską właścicielką była jego córka Maria wraz z mężem pułkownikiem Edwardem Leszczyńskim. W czasie okupacji Polacy zaostali wysiedleni ze swoich gospodarstw, a na ich miejsce sprowadzono Niemców z Besarabii. Zarządzaniem majątkiem zajmował się treuhander (pałac stał się własnością III Rzeszy). Niestety pałac został on podpalony w 1945 r. przez wycofujące się oddziały niemieckie, które urządziły na jego terenie magazyn wojskowy. Zrujnowany w latach powojennych. Od 1997 jest własnością prywatną.
Znani z sympatii dla protestantów Działyńscy oraz Potuliccy przyczynili się najprawdopodobniej do ich ulokowania w Runowie jednak ewangelicy nigdy nie stanowili więcej jak 40% społeczności wsi.. W latach 80. XIX w. było ich 37%, a w 1921 - 32%. Parafia ewangelicka została powołana z inicjatywy właściciela majątku w 1889 r. Na potrzeby nabożeństw zaadoptowano wstępnie budynek ujeżdżalni koni stojący w parku. Pastorówkę wybudowano w 1892 r. Wizytacja Archidiakonatu Kamieńskiego z 1776-1767 wymienia ewangelicką kaplicę szkolną.
Ludzie
Bibliografia:
- P35 S 25 D Więcbork, Mapa Szczegółowa Polski, 1:25000, Wojskowy Instytut Geograficzny, 1937.
- M. Dereszyńska-Romaniuk, Archiwa prywatne i rodzinno-majątkowe w zasobie Archiwum Państwowego w Bydgoszczy, [w:] "Kronika Bydgoska, t. 34, s. 333-334.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1445.
- A. Mietz, Archidiakonat kamieński archidiecezji gnieźnieńskiej. Struktura terytorialna i stan kościołów w czasach staropolskich 1512-1772, Włocławek: Lega, 2005, s. 103.
- Runowo Krajeńskie na stronie PolskieZabytki.pl, http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1285/Runowo_Krajenskie/ [dostep: 15.09.2014]
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 126.
- J. Słupikowska, J. Studziżba, W. Olszewska, M. Nowicka, Runowo Krajeńskie w przededniu 680 rocznicy powstania, Sępólno Krajeńskie, 2003.
- Strona pałacu w Runowie Krajeńskim, http://www.palacrunowo.pl/o-obiekcie/historia [dostęp: 25.09.2014].
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. X, s. 15.
- A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochieen in der Provinz Posen. Posen: W. Decker, 1898, s. 322-323.
- Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na dzień 30 czerwca 2014 r., woj. kujawsko-pomorskie, s. 75 [dostęp: 25.09.2013].