Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
Opis cmentarza


Położenie
Cmentarz położony w północnej części wsi przy drodze w kierunku Przydworza, ok. 100 m. za dawnym kościołem ewangelickim (dziś rzymskokatolicki kościół filialny pw. NSPJ), w północnym skraju dawnego parku dworskiego. Od północy sąsiaduje z drogą, od wschodu i południa z terenem dawnego parku, a od zachodu z gospodarstwem domowym.
Podstawowe informacje
Data założenia | 1898 |
Wyznanie | ewangelicki |
Ówczesna parafia | Ryńsk (od 1898), Wąbrzeźno (1852-1898, kościół w już w 1836 jako filia parafii w Radzyniu Chełmińskim (od 1795)) |
Status | nieczynny |
Powierzchnia | ~0,27 ha |
Nr działki | 139 |
Kształt | zbliżony do prostokąta |
Najstarszy zachowany nagrobek | 1899 |
Istniejąca dokumentacja | - |
Zagrożenia | śmieci, dewastacja, likwidacja |
Stan zachowania | ZŁY, Typ III |
Data zamknięcia | 1945?, - |
Roślinność
Drzewa | jesion, akacja, klon, |
Krzewy | lilak, grochodrzew… |
Inne | bluszcz, fiołek, trawa, pokrzywy, … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny. Od strony zachodniej kwatera dziecięca. Brak informacji o istnieniu alei.
Nagrobki i inne elementy
Nagrobki | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
Cippusy | NIE | - | - | - | - |
Grobowce | NIE | - | - | - | - |
Krzyże | NIE | - | - | - | - |
Obeliski | NIE | - | - | - | - |
Mogiły obmurowane | TAK | ? | I poł. XX w. | lastryko, beton | |
Mogiły ziemne | TAK | ? | I poł XX w. | - | - |
Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
Pola grobowe | NIE | - | - | - | - |
Postumenty | TAK | ? | I poł. XX w. | lastryko, beton | |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
ŁĄCZNIE | > 50 stanowisk | ||||
Elementy | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | resztki muru od strony ulicy |
Brama | NIE | - | - | - | - |
Kościół | NIE | - | - | - | - |
Kaplica | NIE | - | - | - | - |
Inne | NIE | - | - | - | - |
Brak danych o osobach znanych i zasłużonych pochowanych na cmentarzu.
Inskrypcje - Grzegorz Becmer, 2016; Kornel Pleskot, 2016; Michał P. Wiśniewski, 2015;
Galeria zdjęć
fot. Kornel Pleskot, 2016;
fot. Grzegorz Becmer, 2016;
fot. Michał P. Wiśniewski, 2015;
fot. B. Borysowski, 2003;
Renowacja
Nie przeprowadzono. Podczas wizytacji w 1935 roku o cmentarzu napisano, że jest schludnie wypielęgnowany. Taka opinia oczywiście kontrastuje ze stanem dzisiejszym. Część nagrobków poza rozwaleniem jest przemieszczona. Z informacji zebranych w 2003 wynika, że dewastacji nie dokonano zaraz po wojnie, lecz dużo później. Nawet dziś zapomniany cmentarz staje się obiektem ataków. Jeszcze w listopadzie pokazany na zdjęciu bodajże aluminiowy krzyż stał, a w marcu był obalony.
Osadnictwo w Ryńsku
Historia
Najbardziej znana postacią kojarzoną z Ryńskiem jest oczywiście Mikołaj z Ryńska, który wraz z bratem Janem byli założycielami Towarzystwa Jaszczurczego, organizacji skupiającej rycerstwo ziemi chełmińskiej będące w opozycji wobec Zakonu Krzyżackiego. Podczas bitwy pod Grunwaldem będąca po stronie wojsk krzyżackich chorągiew ziemi chełmińskiej nie przystąpiła do walki i przeszła na stronę polską. Mikołaj i Jan byli właścicielami majątku rycerskiego, którym pod koniec XIV wieku był Ryńsk jednak pisana historia wsi sięga roku 1341 gdy Ryńsk był wsią czynszową z sołtysem podlegającą pod wójtostwo lipienieckie. W okresie I Rzeczpospolitej Ryńsk najpierw należał do rodziny Plemięckich (1526-1628). Zofia Plemięcka sprzedała Ryńsk ławnikowi toruńskiemu Antonowi Heinrichsonowi, a od 1635 do 1709 majątek jest w rękach Działyńskich, którzy drogą koligacji rodzinnych przekazują go Kczewskim, w 1731-1766 właścicielem jest kasztelan gdański Tucholka, który poślubił córkę Kczewskich. Następnie Ryńskim rządzą Wilxyccy (1766-1801), Sumińscy (1872-1880), Mielżyńscy (1880-1886). Od Józefa Mielżyńskiego kupił go kupiec Lehman z Berlina i jeszcze w tym samym roku sprzedał pruskiej komisji kolonizacyjnej. Całość stanowiła olbrzymi majątek, tzw. klucz ryński obejmujący poza macierzystą wsią także folwarki i kolonie: Orzechówko, Rozgard, Franulę, Ludowice, Maryanki, Janowo, Sabłonowo, Młynik, Piotrowo i Czystochleb. W skład wchodziła gorzelnia, młyn, 3 cegielnie, 4 jeziora, łącznie 3800 ha. Ryńśk miał także przywilej jarmarku cztery razy do roku.
Protestanci od 1852 podlegali pod parafię ewangelicką w Wąbrzeźnie. Po wykupieniu majątku przez komisję kolonizacyjną rozpoczęto starania o powołanie nowej miejscowej parafii i w 1898 utworzono filiał, który od 1901 stał się samodzielną parafią ewangelicką. W latach 30. XX w. z powrotem stał się filiałem zarządzanym z Wąbrzeźna. W 1868 w Ryńsku żyło tylko 10 ewangelików. Po sprowadzeniu kolonistów zdominowali wieś. W 1910 stanowili 83% mieszkańców. Odzyskanie niepodległości przez Polskę spowodowało wyjazdy ludności niemieckiej i kupowanie ich gospodarstw przez Polaków. Pierwszy spis powszechny z 1921 zanotował 72% ewangelików, a drugi z 1931 tylko 47 Niemców na 781 mieszkańców.
Ludzie
Lista strat z I wojny światowej: Bodammer, Cieplinski, Furstenau, Gatzke, Gorecki, Grubecki Grzanowski, Herzberg, Jablonski, Jankowski, Kirstein, Klinkowski, Kochowicz, Kopruczynski, Kosinski, Laskowski, Lewandowski, Łowicki, Nehrenberg, Pachniewski, Pastewski, Rutkowski, Schott, Schwalbe, Stelecki, Templin, Thoms, Unrau, Weredicke, Wesolowski, Zakrzewski
W księdze adresowej z 1928 r. figurują nazwiska: Bartoszyński (kowal), Eggert (artykuły ogrodnicze), Greher (kowal), Hasse (młyn), Laabs (kowal), Malinowski (kołodziej), Pienkowski (piekarz), Piotrowska (krawcowa), Prass (kołodziej), Wollf (rzeźnik), Strzelecki (kowal, ziemiopłody), Śliwiński (krawiec), Ślusarczyk (bławaty, szewc), Tarrach (mleczarnia), Thoms (akuszerka), Zadański (zajazd)
Bibliografia:
- 2778 Lisewo, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1909.
- B. Borysowski, Dokumentacja cmentarzy poewangelickich w powiecie wąbrzeskim, Wąbrzeźno, 2003.
- R. Czaja (red.), Historia gminy Wąbrzeźno t. 1, Wąbrzeźno: UG Wąbrzeźno, 2006.
- Gemeindelexikon die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln : auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 1. Dezember 1910 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1912, s. 4-5 (Marienwerder).
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 552-553.
- B. Heym, Geschichte des Kreises Briesen und seiner Ortschaften, Briesen am Wpr: Otto Weise, 1902, s. 347-349.
- W. Hubatsch, Die evangelischen General-Kirchenvisitationen in den von Ost- und Westpreußen sowie Posen 1920 abgetrennten Kirchenkreisen, 1971, s. 121-122, 127.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1207.
- H. Maercker, Geschichte der ländlichen Ortschaften und der drei kleineren Städte des Kreises Thorn in seiner früheren Ausdehnung vor der Abzweigung des Kreises Briesen i. J. 1888. Danzig, 1900, s. 483-487.
- Ryńsk w internetowym "Słowniku geograficzno-historycznym ziem polskich w średniowieczu", http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1631
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 64.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. X, s. 105-106.