Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony na północno-wschodnim skraju wsi tuż przy nadwiślańskiej skarpie. Jedziemy główną drogą przechodzącą przez wieś w kierunku wsi Michale. Około 660 metrów za kościołem znajduje się dość wąska droga na lewo. Tam skręcamy i jedziemy 900 metrów aż miniemy ostatnie gospodarstwo. Cmentarz znajduje się bezpośrednio przy ścieżce, a naprzeciw niego tablica informacyjna Rezerwatu Grabowiec.
Podstawowe informacje
| Data założenia | XVIII w. |
| Wyznanie | ewangelicki |
| Ówczesna parafia | ewangelicy: Górna Grupa (od 1854, we wsi Wielkie Święte istniała kaplica ewangelicka zbudowana w 1843 z inicjatywy właścicieli Sartowic), Świecie (1775-1854); menonici: Mątawy-Grupa (zbór w Dolnej Grupie) |
| Status | nieczynny |
| Powierzchnia | ~0,16ha |
| Nr działki | nie wyodrębniono, na terenie 3244/2 |
| Kształt | czworokąt zbliżony do prostokąta |
| Najstarszy zachowany nagrobek | ? |
| Istniejąca dokumentacja | - |
| Zagrożenia | dewastacja, śmieci |
| Stan zachowania | BARDZO ZŁY, Typ III |
| Data zamknięcia, likwidacji | 1945?, - |
Terenem administruje Nadleśnictwo Dąbrowa.
Trudno podać lepsze datowanie cmentarza bez przejrzenia archiwów.
Roślinność
| Drzewa | dąb, klon, buk, … |
| Krzewy | lilak, … |
| Inne | trawa, barwinek, … |
Zewnętrzny układ cmentarza częściowo czytelny. Układ wewnętrzny częściowo czytelny. Brak pomników przyrody. Brak informacji o alei.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mogiły obmurowane | TAK | 18 | I poł. XX w. | beton | - |
| Mogiły obmurowane z postumentem | TAK | 2 | I poł. XX w. | beton | - |
| Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | TAK | 1 | I poł. XX w. | beton | - |
| Krzyże | NIE | - | - | - | - |
| Postumenty | TAK | 2 | I poł XX w. | beton | - |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
| RAZEM | >21 stanowisk | ||||
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
| Brama | NIE | - | - | - | - |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
Inskrypcje
Nie znaleziono.
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2018
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
fot. Tymoteusz Słowikowski, 2018
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
Renowacja
Nie przeprowadzono.
Osadnictwo w Sartowicach Dolnych
Historia
Najstarsze wzmianki dotyczące Sartowic Dolnych (zwanych także Sartawiczkami) pojawiają się w 1415 roku. W czasach krzyżackich istniał tu młyn, a w okresie I Rzeczpospolitej niewielki folwark będący częścią klucza sartowickiego. Na początku XVIII wieku (między 1699, a 1710) ziemia folwarku została rozparcelowana pomiędzy olędrów. Odpowiedzialnymi za sprowadzenie osadników olęderskich byli ówcześni właściciele majątku Sartowice. Najprawdopodobniej byli to potomkowie kanclerza Litwy, Stanisława Szczuki. Część miejscowości przyłączono w połowie XVIII wieku do Wielkiego Stwolna. W katastrze pruskim z lat 1772/73 spisano 18 gospodarzy (właścicieli) z Sartowic jednak bez podziału na część Dolną i Górną.
Protestanci z Sartowic Dolnych pierwotnie podlegali pod parafię ewangelicką w Świeciu jednak bliżej mieli do kaplicy ewangelickiej w Wielkim Świętym, która z inicjatywy właścicieli Sartowic została przebudowana w 1843 roku. Od 1854 zostali przeniesieni do parafii ewangelickiej w Górnej Grupie.
Kilkoro menonitów żyjących tu jeszcze w IV ćw. XVIII wieku, o których wspomina Maercker z pewnością należeli do zboru Mątawy-Grupa, a uczęszczali na nabożeństwo do domu modlitwy w Dolnej Grupie. Niestety ich obecności nie potwierdzają jakiekolwiek spisy dostępne w zasobach archiwalnych Adalberta Goertza. Jedynym dwudziestowiecznym menonitą z Sartowic był inspektor Horst Schroeder należący w 1935 do zboru Mątawy-Grupa.
Ludzie
Kataster pruski z 1772: Martin Dalim, Martin Donatz, Johann Groschke, Peter Haas, Michael Helwich, Bernard Herts, Johann Isinger, Simon Kosall, Johann Krake, Daniel Kun, David Mens, Martin Ossop, Jakob Petell, Martin Schulz, Woitech Sicher, Christian Stoas, Heinrich Went, Peter Zisen
Lista strat w I wojnie światowej zawiera następujące nazwiska: Dauß, Dolewski, Gutowski, Kruck, Nipko, Passuth, Radtke, Schmidt, Schrupke, Suhowski, Wurt
Księga adresowa Polski z 1928: Delewski (artykuły spożywcze), Kulczyk (szewc), Lange (karczma), Schifelbein (karczma)
Bibliografia:
- 2775 Sartowitz, 1:25 000 Meßtischblatt, Reichsamt für Landesaufnahme, 1909.
- Gemeindelexikon die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln : auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 1. Dezember 1910 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1912, s. 62-63.
- J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 77, 198.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 532-533.
- E. Jacobson, Topographisch statistisches Handbuch fur den Regierungsbezirk Marienwerder, Danzig, 1869, s. 168-169.
- E. Jakus-Borkowa, Toponimia powiatu świeckiego, 1987, s. 29-30.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1146.
- Z. Ludkiewicz, Osady holenderskie na Nizinie Sartawicko-Nowskiej, 1934, s. 19. 31.
- H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preußischer Landkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1473-1873, Band II, "Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, 1886-1888, H. 17-19", s. 46, 299.
- Plan rozwoju miejscowości Sartowice, 2004.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie, Warszawa: GUS, 1926, s. 48.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. X, s. 327-328.