Cmentarz ewangelicki - Sartowice (Sartowice Górne)

Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia

Położenie cmentarza - mapy

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz położony na południowo-zachodnim skraju wsi, niecałe 50 metrów od skarpy nadwiślańskiej. Dostać się tam można za pomocą czarnego szlaku pieszego Świecie - Sartowice. Droga polna widoczna na mapie Google i Geoportalu została już zaorana. Będąc przy pałacu cofamy się szlakiem w stronę Świecia ok. 800 metrów przez park dworski. Ponieważ sam pałac z dawnym folwarkiem jest obecnie ogrodzony jako teren prywatny, a szlak jest często nie do przejścia z powodu błota i podtopień najlepiej dostać się tam od strony bloków w Sartowicach. Będąc przy bloku nr 9 idziemy na południe w stronę skarpy przechodząc przez działki i po ok. 250 metrach dojdziemy do ścieżki szlaku czarnego. Potem w prawo i po ok. 300 metrach jesteśmy na wysokości cmentarza. Musimy następnie skręcić w prawo by iść na skraj terenu zalesionego w kierunku pola. Cmentarz od północy i zachodu sąsiaduje z polem, od wschodu i południa z lasem.

Podstawowe informacje

Data założenia	II poł. XIX w.
Wyznanie	ewangelicki
Ówczesna parafia	ewangelicy: Świecie (od 1775)
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,16ha
Nr działki	nie wyodrębniono, na terenie 3247/5
Kształt	prostokąt
Najstarszy zachowany nagrobek	?
Istniejąca dokumentacja	-
Zagrożenia	dewastacja, śmieci
Stan zachowania	BARDZO ZŁY, Typ III
Data zamknięcia, likwidacji	1945?, -

Terenem administruje Nadleśnictwo Dąbrowa.
Trudno podać lepsze datowanie cmentarza bez przejrzenia archiwów.

Roślinność

Drzewa	dąb, …
Krzewy	lilak, …
Inne	trawa, barwinek, …

Zewnętrzny układ cmentarza częściowo czytelny. Układ wewnętrzny nieczytelny. Brak pomników przyrody. Brak informacji o alei. W przeszłości istniała droga prowadząca od strony północnej.

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mogiły obmurowane	TAK	4	I poł. XX w.	beton	-
Mogiły obmurowane z postumentem	TAK	2	I poł. XX w.	beton	-
Mogiły ziemne	NIE	-	-	-	-
Pola grobowe	NIE	-	-	-	-
Krzyże	NIE	-	-	-	-
Postumenty	TAK	3	I poł XX w i ?	granit, beton	fot. 5 MW, 2018 i podstawa od krzyża i betonowy słupek
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	NIE	-	-	-	-
Płyty poziome	NIE	-	-	-	-
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
Inne	TAK	4	?	kamień polny	mogiły znaczone kamieniami polnymi
RAZEM	13 stanowisk
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	NIE	-	-	-	-
Brama	NIE	-	-	-	-
Kościół	NIE	-	-	-	-
Kaplica	NIE	-	-	-	-
Inne	NIE	-	-	-	-

Inskrypcje - fot. Buschcraft Polska, 2017; fot. Tymoteusz Słowikowski, 2018;

---

Galeria zdjęć

fot. Michał P. Wiśniewski, 2018

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

fot. 12

fot. 13

fot. 14

fot. 15

fot. 16

fot. 17

fot. 18

fot. 19

fot. 20

fot. 21

fot. 22

fot. Tymoteusz Słowikowski, 2018

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

fot. 12

fot. Buschcraft Polska, 2017

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

---

Renowacja

Nie przeprowadzono.

---

Osadnictwo w Sartowicach Górnych

Historia

Sartowice (Czartowice) to pierwotnie jeden z dwóch zamków założonych przez księcia pomorskiego Świętopełka II Wielkiego w celu obrony przed Krzyżakami, z którymi pierwotnie był sprzymierzony. Warownia (druga w Świeciu) została założona w 1242 roku. Niecały rok później, podobno w wigilię Św. Barbary (03.12) Krzyżacy opanowali zamek wykorzystując nieobecność księcia, który w tym czasie wyprawił się na ziemię chełmińską. Nie udało mu się odzyskać zamku. W zamian za pokój musiał oddać swojego syna Mestwina jako zakładnika, a nadto nie odzyskał zabrana ze skarbca głowy Św. Barbary. Po opanowaniu przez Zakon Pomorza zamek stracił na znaczeniu i popadł w ruinę. Sartowice w tym czasie administracyjnie leżały w granicach komturstwa świeckiego. Jako majątek rycerski notowane były od przynajmniej 1430, gdy wielki mistrz nadał je Bernardowi z Seibersdorf (Bawaria). Ta rodzina przyjęła nazwisko Sartawscy. W okresie I Rzeczpospolitej Sartowice leżały na terenie województwa pomorskiego. Właścicielami byli Czapscy (1565), Bakowscy (1583-1649), Wierzbowscy (1663-1687), kanclerz Litwy Stanisław Szczuka i jego potomkowie, Regulscy (1756), Potoccy (1756-1780). Od Potockich dobra kupił warszawski bankier Peter Ferguson-Tepper, który dzierżył Sartowice do 1792, gdy sprzedał majątek Antonowi Andreasowi Ernstowi Sartorius von Schwanenfeld. Tenże ustanowił ordynację (fideikomis), czyli majątek dziedziczył najstarszy męski przedstawiciel rodu. Jego następcą został Theodor Franz, który zmarł w 1863 w Sartowicach (i najprawdopodobniej został pochowany w mauzoleum rodowym na terenie parku dworskiego). Po nim schedę przejął syn Ernst, który zmarł w 1874. W spisach statystycznych aż do 1906 pojawia się jako właścicielka druga żona Ernsta, Eveline z domu von Hagen. Pomiędzy 1906, a 1909 majątek oficjalnie przechodzi w ręce rodu von Schwerin jednak związki dwóch rodzin zaczęły się już pół wieku wcześniej. Jedna z córek Theodora Franza, Luiza Augusta wyszła w 1850 za mąż za Wilhelma Stanisława von Schwerina.
Ordynacja sartowicka liczyła w okresie największego rozkwitu 3606 ha. W jej skład wchodziły Sartowice Górne, Sartowice Dolne, Ernestowo, Grabowiec, Dziki, Wielkie Święte, Małe Święte, Stare Marzy, Nowe Marzy, część Czapel Mniszka i Wiągu, a także okoliczne lasy i prawo do promu w Michalu. W 1929 majatek odebrał Skarb Państwa, ale po 2 latach rodzina odzyskała go i była obecna do 1944 roku. Z dziejami rodziny wiąże się aktywny udział ostatniego właściciela Ulricha Wilhelma (1902-1944) w antynazistowskim ruchu oporu. Był uczestnikiem nieudanego zamachu na Hitlera za co został stracony.
Protestanci z Sartowic Górnych podlegali pod parafię ewangelicką w Świeciu. Szkoła istniała od przynajmniej 1862. Najwięcej ewangelików w Sartowicach Górnych było w 1885 - 67%. Potem ich odsetek zaczął spadać. Według pierwszego polskiego spisu powszechnego z 1921 stanowili 34% mieszkańców.
Z dziejami Sartowic związana jest historia kaplicy Św. Barbary, która podobno istniała już w XIV wieku. Powtórnie zbudowana za czasów Bąkowskich stanowiła filiał nieistniejącej już parafii w Świętem. Powtórnie odbudowana w 1747 była filiałem parafii w Świeciu nad Wisłą. W 1858 kolejny raz wybudowano gmach kościoła przenosząc tu parafię ze Świętego.

Ludzie

Anton Andreas Ernst Sartorius von Schwanenfeld (1745 - 03.08.1816, Grudziądz) ożenił się 13.11.1770 z Reginą Niese miel m. in. syna Theodora Franza Sartoriusa.

Theodor Franz Sartorius von Schwanenfeld (06.11.1783, Malbork - 06.08.1863, Sartowice) ożenił się 02.01.1816 z Caroline Sophie Charlotte Louise von Haenlein (26.03.1793, Ansbach Bawaria - 10.03.1861, Wrocław) mieli dzieci:
1) Ernst Sartorius von Schwanenfeld (1827, Wrocław? -1874)
2) Louise Auguste Caroline Hedwig Sartorius von Schwanenfeld (26.09.1830, Wrocław -21.09.1910, Neustrelitz)
3) Emma Julia Luise Henriette Lucie von Schwanenfeld (10.07.1829, Wrocław - ?)

Ad 1) Ernst ożenił się 28.01.1856 z Idą Caroliną Wilhelminą Charlottą Johanną Marią Cecilią von der Decken (02.08.1829-1870)
Ad 2) Louise Auguste Caroline Hedwig wychodzi 19.11.1850 za mąż za Wilhelma Stanisława Hermanna von Schwerin (06.03.1827-08.03.1896)
Ad 3) Emma wychodzi 18.03.1857 za mąż za Karla Benno von Tschirsky-Reichell (25.07.1810 - ?)

Kataster pruski z 1772: Martin Dalim, Martin Donatz, Johann Groschke, Peter Haas, Michael Helwich, Bernard Herts, Johann Isinger, Simon Kosall, Johann Krake, Daniel Kun, David Mens, Martin Ossop, Jakob Petell, Martin Schulz, Woitech Sicher, Christian Stoas, Heinrich Went, Peter Zisen

Księga adresowa z 1906: Frau Sehmsdorf

Lista strat w I wojnie światowej zawiera następujące nazwiska: Barbknecht, Błaszyński, Ewert, Gackowski, Gosieniecki, Hust, Jankowski, Jendrzejewski, Krause, Kriewald, Matschkowski, Prigand, Radtke, Rickert, Rittner, Rudnik, Schabowski, Schifelbein, Schroer, Schrupke, Sehmsdorf, Semrau, Steinke, Thiemer, Witzke, Zierott

Kalendarz nauczycielski z 1925: Władysław Klejber

Księga adresowa Polski z 1928: Wilhelm von Schwanenfeld-Schwerin (majątek, 2973 ha, gorzelnia, tartak), Czarnecki (kołodziej), Kruger (młyn), Przewoźny (kowal)

---

Bibliografia:

1. 2775 Sartowitz, 1:25 000 Meßtischblatt, Reichsamt für Landesaufnahme, 1909.
2. F. Calsow, General-Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer in Norddeutschland, T. IV Westpreussen, Berlin, 1872, s. 22-23.
3. Deutsche Reiches Adressbuch, 1906, s. 614.
4. Diecezja chełmińska : zarys historyczno-statystyczny, 1928, s. 603-604.
5. J. Fankidejski, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej : podług urzędowych akt kościelnych, 1880., s. 276-277.
6. "Gazeta Bydgoska" z 7 sierpnia 1929 r., nr 180, s. 4
7. "Głos Robotnika" z 16 czerwca 1931 r., nr 71, s. 2
8. Gemeindelexikon für die Provinz Westpreussen : auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1905 und anderer amtlicher Quellen, 1905, s. 126.
9. Gemeindelexikon die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln : auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 1. Dezember 1910 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1912, s. 64-65.
10. J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 77, 198.
11. L. Gollmert, Geschichte des Geschlechts von Schwerin, 1878, s. 342.
12. Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche, Berlin, 1880, s. 88-89.
13. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 537-539.
14. E. Jacobson, Topographisch statistisches Handbuch fur den Regierungsbezirk Marienwerder, Danzig, 1869, s. 168-169.
15. E. Jakus-Borkowa, Toponimia powiatu świeckiego, 1987, s. 29-30.
16. Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 57.
17. J. Krzepela, Rody ziem pruskich, cz. I, Kraków, 1927, s. 86-87.
18. Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew. pomorskiego, Toruń, 1923, s. 358-359
19. Księga adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego, Toruń, 1929, s. 522-523.
20. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1153.
21. L. Ledebur, Adellexikon der preussischen Monarchie, 1854, s. 7, 341, 420.
22. Z. Ludkiewicz, Osady holenderskie na Nizinie Sartawicko-Nowskiej, 1934, s. 19. 31.
23. H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preußischer Landkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1473-1873, Band II, "Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, 1886-1888, H. 17-19", s. 46, 297-299.
24. Plan rozwoju miejscowości Sartowice, 2004.
25. Provinz Westpreussen / im Auftrag der Landwirtschaftskammer unter Mitwirkung der Königlichen Behörden der Provinz, 1909, s. 268.
26. K. Rauer, Hand-Matrikel der in sämmtlichen Kreisen des preussischen Staats auf Kreis- und Landtagen vertretenen Rittergüter, 1857, s. 51.
27. Sartowice na portalu PolskieZabytki.pl, http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1295/Sartowice/
28. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie, Warszawa: GUS, 1926, s. 52.
29. Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy i Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej w mieście Bydgoszczy na 1939 r., Warszawa, 1939, s. 42.
30. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. X, s. 326.
31. Westpreussisches Güter-Adressbuch, Stettin: P. Niekammer, 1903, s. 154-155.

---

Lapidaria » powiat świecki » gmina Świecie nad Wisłą » Sartowice (Sartowice Górne)