Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
![]() |
Opis cmentarza




Położenie
Cmentarz położony na niewielkim wzniesieniu, ok. 330 m. od skrzyżowania drogi Wronie-Radzyń Chełmiński z drogą Stanisławki-Jarantowice. Będąc na tym skrzyżowaniu kierujemy się w prawo. Po ok. 330 m., tuż za budynkiem dawnej szkoły ewangelickiej pełniącej funkcję kaplicy po lewej stronie, a skansenem "Chałupa pod okiennicami" Ireny Szymion i przystaniem PKS na przeciwko, znajduje się cmentarz. Od północy i wschodu graniczy z polem uprawnym, od południa z drogą przechodzącą przez wieś oraz zabudowaniami, a od zachodu z terenem dawnej szkoły.
Podstawowe informacje
Data założenia | I poł. XIX w. (co najmniej od 1840), być może założono go już w XVIII w. jeśli szkoła istniała od 1772 r. |
Wyznanie | ewangelicki |
Ówczesna parafia | Wąbrzeźno (od 1886), przedtem Radzyń Chełmiński (od 1795). Mieszkańcy Stanisławek mieli do dyspozycji kaplicę - szkołę ewangelicką oraz zbór protestancki w pobliskich Jarantowicach ustanowiony w 1785 r. (zbudowany pod koniec XVII w.) |
Status | nieczynny |
Powierzchnia | ~0,08 ha |
Nr działki | nie wyodrębniono, część na 90/2, a część na 91/2 |
Kształt | prostokąt |
Najstarszy zachowany nagrobek | k. XIX w. |
Istniejąca dokumentacja | ? |
Zagrożenia | śmieci, dewastacja |
Stan zachowania | ZŁY, Typ III |
Data zamknięcia | 1945?, - |
Roślinność
Drzewa | klon, jesion, … |
Krzewy | lilak, grochodrzew, głóg, … |
Inne | fiołek, barwinek, liliowiec, pokrzywy, kosaciec, … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny. Brak informacji o istnieniu alei. Istniejące ciągi komunikacyjne są wtórne i powstały podczas renowacji cmentarza.
Nagrobki i inne elementy
Nagrobki | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
Cippusy | NIE | - | - | - | - |
Grobowce | NIE | - | - | - | - |
Krzyże | TAK | 4 | III i IV ćw. XIX w. | piaskowiec, inny kamień | 1 fragmentaryczny |
Obeliski | TAK | 1 | 1879 | piaskowiec | - |
Mogiły obmurowane | TAK | >10 | I poł. XX w. | lastryko, beton | |
Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
Pola grobowe | TAK | 1 | pocz. XX w. | żelazo | obejście żeliwne |
Postumenty | TAK | >6 | k. XIX w. - I poł. XX w. | lastryko, piaskowiec | przy mogiłach i osobno, w tym 2 "dąbki" |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
ŁĄCZNIE | ok. 20 stanowisk | ||||
Elementy | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
Brama | NIE | - | - | - | - |
Kościół | NIE | - | - | - | - |
Kaplica | NIE | - | - | - | - |
Inne | NIE | - | - | - | - |
Brak danych o osobach znanych i zasłużonych pochowanych na cmentarzu.
Inskrypcje - fot. Tymoteusz Słowikowski, 2014; Michał P. Wiśniewski, 2014;
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2014
fot. Tymoteusz Słowikowski, 2014
Renowacja
Cmentarzem opiekuje się Pani Irena Szymion, twórczyni skansenu "Chata pod okiennicami". Pierwsze prace na cmentarzu przeprowadzono w połowie lat 90. przy udziale uczniów Technikum Mechanicznego z Wąbrzeźna. Następne prace przeprowadzane były już na obu cmentarzach. W 1998 r. porządki były robione za sprawą mieszkańców wsi. Ponowne sprzątanie miało miejsce w 1999 r. Uczestniczyła w nim młodzież z Technikum Rolniczego z Wronia. Następne prace przeprowadzono w latach 2002-2003, w którym oprócz mieszkańców uczestniczyła młodzież z Zespołu Szkół Rolniczych z Wronia. Od tej pory cmentarz bywa okazjonalnie oczyszczany z roślinności.
Oprócz wycięcia krzaków, wydobyto spod ziemi nagrobki. Niemal wszystkie postawiono. Wykonano także schodki w celu łatwiejszego wejścia na cmentarz.
Osadnictwo w Stanisławkach.
Historia
Legenda głosi, że nazwa miejscowości pochodzi od pierwszego mieszkańca wsi, Stanisława, trudniącego się wypalaniem węgla ok. 1640 r. Tereny dzisiejszej wsi Stanisławki należały do właściciela majątku Wronie, Jana Plemięckiego, który w XVII w. (raczej po 1660 r.) osadził na tym obszarze osadników olęderskich. Dalszą akcję osadniczą prowadzili kolejni właściciele Wronia, Czapscy. W 1830 r. 10 gospodarzy otrzymuje prawo własności ziemi, karczma pozostaje dzierżawiona (spłonęła w 1897), natomiast 4 gospodarzy z Katarzynek zostało translokowanych do Stanisławek. Nazwę Bergwalde wprowadzono w 1903. Rok wcześniej powołano urząd stanu cywilnego.
Już w 1772 r. istniała szkoła, w której nauczyciel co niedzielę odprawiał nabożeństwo. Obwód szkolny liczył 7 miejscowości. W 1856 postawiono murowany obiekt, który w zawiązku z coraz większą liczbą uczniów został rozbudowany w latach 1898-1899. Dostawiono do już istniejącego wysoki budynek z czterema przestronnymi oknami na wschód. Istnieje on do dziś i składa się z dwóch klas na piętrze, sali modlitewnej z ołtarzem zakrywanym kotarą i niewielką zakrystią na parterze oraz budynku gospodarczego. Lata pracy poszczególnych nauczycieli sugerują, że w latach 1900-1914 prace miało dwóch, a czasami nawet trzech nauczycieli. Kotarę z ołtarza ściągano w niedzielę jednak pastor sprawował mszę rzadko, częściej nauczyciel. Jako, że mieszkańcy wierni byli swoim dawnym tradycjom religijnym to jeszcze na początku XX wieku odbywały się niedzielne nabożeństwa domowe.
Od założenia wsi protestanci stanowili zdecydowaną większość mieszkańców. Jeszcze w 1921 r. było 87% ewangelików. Ilość ta spadła w ciągu następnego dziesięciolecia w wyniku odzyskania przez Polskę niepodległości, z czym związane były wyjazdy Niemców. Ich gospodarstwa kupowali najczęściej Polacy wracający z emigracji w Ameryce Północnej. W związku z tym istniejącą szkołę ewangelicką zmieniono w polską szkołę powszechną. Nowy kierownik szkoły Józef Budniewski zwołał w 1926 r. zebranie mieszkańców wsi z proboszczem katolickim z Wąbrzeźna w celu uzyskania zgody na wykorzystywanie kaplicy przez katolików. Zgodę taką uzyskano po pozytywnym rozpatrzeniu przez inspektorat szkolny. Cała wieś złożyła się na bryczkę, którą dowożono księdza z Wąbrzeźna. Poza nabożeństwami w kaplicy odbywały się chrzty, śluby oraz pogrzeby. W 1931 r. blisko 73% mieszkańców stanowili Polacy (nie podano niestety podziału religijnego). Co ciekawe, w pierwszych miesiącach niepodległości brakowało właściwych kandydatów i burmistrz Wąbrzeźna Teodor Bobowski pełnił jednocześnie funkcję wójta komisarycznego w gromadzie Stanisławki. We wsi działała mleczarnia.
Podczas okupacji trzy polskie rodziny zostały wysiedlone. Na ich miejsce sprowadzono osadników z Besarabii. Większość Polaków była skierowana do pracy na niemieckich gospodarstwach. Niestety wszystkie książki z biblioteki nauczycielskiej zniszczyli hitlerowcy. Tuż po wojnie kaplicę otwarto na nowo jednak trwało to krótko ze względu na stalinizację. Duże pomieszczenie przedzielono na pół tworząc dwie sale klasowe, rozebrano dzwonnicę.
Szkoła podstawowa funkcjonowała aż do 1991 r. Wcześniej, bo w 1983 r. Pani Irena Szymion na bazie gospodarstwa swojego pradziadka zakłada skansen "Chata pod okiennicami". Jest to drewniany dom z I poł. XIX w., gdzie zgromadzono liczne eksponaty związane z kulturą materialną Niemców i Polaków osiadłych w Stanisławkach. Likwidacja placówki szkolnej zmobilizowała mieszkańców do zburzenia muru dzielącego dawne pomieszczenie kaplicy. W ten sposób powstała jedna duża sala wykorzystywana jako świetlica wiejska. W 1992 r. kaplica ponownie zaczęła działać. Dzięki staraniom Ireny Szymion w latach 1994-1999 przeprowadzono gruntowny remont obiektu.
Ludzie
Lista strat z I wojny światowej: Baumann, Blatt, Bock, Dostall, Engel, Fagien, Falkenberg, Grapenthin (Krapentin), Haß, Herzberg, Heymann, Hinzmann, Huse, Kaptein, Korthals, Krafft, Lipke, Mantei, Moede (Möde), Nippert, Pahlke, Peil, Pischke, Redmann, Runkowski, Schmielewski, Schönfeld (Schönfeldt), Weilsandt, Werner, Wittwer, Wruck
W księdze adresowej z 1928 r. figurują nazwiska: Hałaj (wiatrak), Murawski (zajazd), Szczepański (wiatrak), Szulkowski (handel końmi),
W księdze adresowej z 1941 r. figurują nazwiska: Graniza (kowal)
Inne:
Z Westpreussen.de: Baumann, Bergau, Boesler, Bollwahn, Bork, Brettschneider, Czarski, Dickau, Drawer (Drawert), Fagien, Falkenberg, Felske, Gahr, Goerke, Gogolin, Goritz (Gohritz), Hapke, Hedrich, Heinrich, Herzberg, Hinkelmann, Hinz, Hoffmann, Hollatz, Hostmann, Jabs, Janschke (Jaenschke), Kadau, Karszan, Kelsch, Klempahn, Knof, Konopacki, Labs, Labuhn, Leimstein, Lewandowski, Linau, Linkowski, Linowitzki, Lippke, Manthey, Marks (Marx), Meyer, Moede, Molzahn, Müller, Naß, Nickel, Nippert, Nitz, Oswald, Pahlke, Papke, Pick, Pietz, Pischke, Rechenberg, Reddmann, Riedel, Rotzoll, Runkowski, Saemann, Saenger, Schlack (Schlaak), Schmidt, Schönfeld, Schreiber, Schulz, Simson, Splittstösser, Strohschein, Tessmer (Tesmer), Treichel, Weidhorn, Weiß, Werner, Will, Wittkowski, Voelkner, Zarske, Ziemer
U Plehna: Bulwan (karczmarz), Fose, Klempahn, Ritz, Werner - gospodarze translokowani z Katarzynek do Stanisławek
Właściciele gospodarstw podczas okupacji: Neumann, Schönfeld, Grossmann, Huse, Nass, Bader (Besarabia), Boryczko, Madziarska, Bojko, Głowacki, Velk, Pięta, Stochla, Szczepański, Łuczak, Wań, Kaczorowski, Kołodziej, Walczyk.
Nauczyciele ze szkoły ewangelickiej: Janschke (1780-1814), Schmidt (1814-1816), Flamming (1816-1820), Schmidt (1820-1824), Richart, Doring, Stahnke (1824-1854), Ringke (1854-1870), Scheewe (1871-1876), Gall (1876-1889), Peil (od 1889), Hostmann, Gottfried Engel, Friedrich Żabel (1871), Jakub Fagin (1882), Emil Fagin (1900), Adolf Zabel (1911). Rudziewski i Rozińska (od 1931)
Murawski (właściciel mleczarni), Budniewski (kierownik szkoły do 1939), Kozdra, Lepianka, Pięta
Bibliografia:
- 2679 Rehden, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1909.
- 30-lecie chaty pod okiennicami, informacja z 31 sierpnia 2013 r. na stronie MiPBP im. W. Szlachcikowskiego w Wąbrzeźnie.
[dostęp: 17.11.2014]
- APE Malbork, sygn. 9/59/0/1573, Die Anlegung eines kommunalen Begräbnisplatzes in Stanislawken 1838-1840
- B. Borysowski, Dokumentacja cmentarzy poewangelickich w powiecie wąbrzeskim. Wąbrzeźno, 2003.
- R. Czaja (red.), Historia gminy Wąbrzeźno t. 1, Wąbrzeźno: UG Wąbrzeźno, 2006, s. 84, 120, 173, 191, 246, 263, 361-364.
- Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 3.
- "Gazeta Toruńska" z 4 sierpnia 1903 r., nr 175, s. 2.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 485.
- B. Heym, Geschichte des Kreises Briesen und seiner Ortschaften, Briesen am Wpr: Otto Weise, 1902, s. 138, 370-371.
- I. Szymion, Zdarzyło się w Stanisławkach, Wąbrzeźno: Wąbrzeskie Zakłady Graficzne, 2014, s. 33-34.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1247.
- Muzeum ludowe w "chacie pod okiennicami". Gospodarstwo agroturystyczne, http://www.agrinpol.pl/kozdrowka [dostęp: 17.11.2014]
- Rozmowa z Ireną Szymion na portalu Interklasa, materiały filmowe, http://www.interklasa.pl/portal/dokumenty/fl019/pl/stanislawki.html [dostęp: 17.11.2014]
- Rozmowa z Ireną Szymion, prowadzącą Skansen „Chata pod okiennicami” w Stanisławkach, rozm. Anna Baran, "Turystyka Kulturowa" 2010 nr 1, wersja internetowa, http://www.turystykakulturowa.eu/?id=place&nr=15&txt=4 [dostęp: 17.11.2014]
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 65
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XIV, s. 590-591.
- Życie religijne w Stanisławkach, s. a.
[dostęp: 18.10.2014]