Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony przy głównej drodze biegnącej przez wieś, zaraz za dawną kaplicą ewangelicką. Obecnie cmentarz od północy sąsiaduje z terenem prywatnym, od wschodu z drogą, od południa i zachodu z terenem prywatnym.
Podstawowe informacje
| Data założenia | poł. XVIII w. (przynajmniej 1779) |
| Wyznanie | ewangelicki |
| Ówczesna parafia | Osówka (od 1838), Lipno (1793-1838), Białowieżyn (1782-1799), we wsi kaplica od co najmniej III ćw. XVIII w. |
| Status | nieczynny |
| Powierzchnia | ~0,31 ha |
| Nr działki | 73/4 |
| Kształt | prostokąt |
| Najstarszy zachowany nagrobek | 1881 |
| Istniejąca dokumentacja | Karta cmentarza, oprac. P. Kokotkiewicz, 1987 |
| Zagrożenia | dewastacja, śmieci, zatarcie |
| Stan zachowania | ZŁY, Typ III |
| Data zamknięcia, likwidacji | po 1945 r., - |
Według starej mapy teren cmentarza sięgał aż do kaplicy tak więc pierwotnie miał 0,51 ha.
Roślinność
| Drzewa | dąb, … |
| Krzewy | lilak, robinia akacjowa, … |
| Inne | barwinek, trawa, pokrzywy, konwalia, … |
Układ cmentarza częściowo czytelny. Brak danych o alei, brak pomników przyrody.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | TAK | 4 | IV ćw. XIX w. - 2 dekada XX w. | żeliwo | 1 z tablicą, 1 żeliwny, 1 ażurowy i podstawa po uciętym krzyżu |
| Mogiły obmurowane | TAK | ok. 30 | k. XIX - I poł. XX w. | lastryko, piaskowiec, beton | ? |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | TAK | 3 | k. XIX w. - pocz. XX w. | piaskowiec, lastryko, beton | na obmurówkach |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | TAK | 2 | IV ćw. XIX w. - 2 dekada XX w. | żeliwo | ? |
| Postumenty | TAK | > 5 | I poł. XX w. | beton, lastryko | - |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| RAZEM | > 30 stanowisk | ||||
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
| Brama | NIE | - | - | - | - |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
Inskrypcje - fot. Grzegorz Becmer, 2016; fot. Michał P. Wiśniewski, 2016;
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2016;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
 |
| fot. 25 |
 |
| fot. 26 |
 |
| fot. 27 |
 |
| fot. 28 |
 |
| fot. 29 |
 |
| fot. 30 |
 |
| fot. 31 |
 |
| fot. 32 |
 |
| fot. 33 |
 |
| fot. 34 |
 |
| fot. 35 |
 |
| fot. 36 |
 |
| fot. 37 |
 |
| fot. 38 |
 |
| fot. 39 |
 |
| fot. 40 |
 |
| fot. 41 |
 |
| fot. 42 |
 |
| fot. 43 |
 |
| fot. 44 |
 |
| fot. 45 |
 |
| fot. 46 |
fot. Grzegorz Becmer, 2016;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
 |
| fot. 25 |
 |
| fot. 26 |
 |
| fot. 27 |
 |
| fot. 28 |
 |
| fot. 29 |
 |
| fot. 30 |
 |
| fot. 31 |
 |
| fot. 32 |
 |
| fot. 33 |
 |
| fot. 34 |
 |
| fot. 35 |
fot. WUOZ w Toruniu, Oddział we Włocawku, oprac. P. Kokotkiewicz, 1987;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
Renowacja
Według informacji z tablicy umieszczonej przez fundację AriAri, cmentarz został uporządkowany w 2013 roku. Przez cmentarz przechodzi linia energetyczna, pod którą dokonuje się okresowej wycinki.
Osadnictwo w Starych Rybitwach
Historia
Pierwsze wzmianki o rybackiej osadzie Rybitwy pojawiają się już w 1274 roku. W 1358 król Kazimierz III Wielki lokował sołectwo Rybitwy na prawie chełmińskim. Prócz rybaków osiadło także kilku gburów płacących czynsz staroście. Do czasów potopu szwedzkiego nie znajdziemy wiarygodnych danych o sprowadzeniu osadników olęderskich, tak jak to miało miejsce w Silnie, Włęczu czy Bógpomożu. Lustracje królewszczyzn z lat 1616-1620, 1628-1632 oraz wydana już po wojnie ze Szwedami z lat 1658-1665 nie wspominają o "holendrach". Jedno z opracowań podaje datę 1650 jako rok, w którym sprowadzono olędrów z okolic Grudziądza i Kwidzyna jednak brak odniesienia w oparciu o jaki dokument tak stwierdzono. Niewykluczone, że sprowadzono ich kilkanaście lat przed potopem jednak późniejsza klęska wojenna spowodowała, że Rybitwy tak jak i inne osady były zrujnowane i opuszczone. Prawdopodobnie kolejnego zasiedlenia dokonano w latach 1730-1750, a więc za czasów starostów z rodziny Rościszewskich i Podoskich. Najbardziej wiarygodnym dowodem na zasiedlenie Rybitw Starych (i Nowych) przez protestanckich osadników jest wizytacja parafii Nieszawa z 1779 stwierdzająca istnienie "od dawna" kaplicy i cmentarza w Rybitwach.
Do czasów powstania parafii ewangelickiej w Lipnie protestanci z Rybitw korzystali z usług parafii rzymskokatolickiej w Nieszawie po drugiej stronie Wisły, mając do dyspozycji własna kaplicę. Od 1838 podlegali pod parafię ewangelicką w Osówce jednak już w 1842 szkoła kantoralna w Rybitwach stała się elementarną, co nie oznaczało likwidacji kantoratu - z uwagi na istnienie kaplicy. Pierwszy spis powszechny ujawnił, że wieś zamieszkała jest w 98% przez ewangelików (tylko 3 mieszkańców na 131 było katolikami). W 1922 roku zamknięto szkołę na rok z powodu niezbędnego remontu, w latach 1923-1926 naukę prowadził prywatny nauczyciel niemiecki. Po spaleniu się budynku w 1926 podjęto decyzję o budowie nowej murowanej szkoły i kaplicy, którą konsekrowano 09.06.1930. Do końca okresu międzywojennego działała szkoła czteroklasowa z niemieckim językiem nauczania.
W 1939 krótko po wybuchu wojny dokonano prewencyjnych aresztowań wśród mieszkańców Rybitw. Zdecydowana większość powróciła do domów. Tuz po rozpoczęciu okupacji Polacy zostali zmuszeni do pracy na niemieckich gospodarstwach.
Ostatni ślad o istnieniu dzwonnicy przy kaplicy pochodzi z 1996 roku.
Ludzie
Księga adresowa z 1941: Mann (kowal)
Nazwiska gospodarzy z czasów II wojny światowej: Fandrey, Farchmin, Gohlke, Jabs, Mann, Molzahn, Ristow, Stojke, Unger, Wahl
Bibliografia:
- 3179 Nessau, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, OKH/G StdH, 1944.
- A. Breyer, Deutsche Gaue in Mittelpolen, wersja online z 2006, s. 17.
- K. Buller, Wspomnienia bobrownickie.
- E. H. Busch, Beitrage zur Geschichte und Statistik des Kirchen und Schulwesens der Ev.-Augsburg. Gemeinden im Konigreich Polen, Leipzig, 1867, s. 183-184.
- E. Celińska, Zabytkowe cmentarze w województwie włocławskim, część 1 [w.] "Biuletyn Przewodnicki Zarządu Wojewódzkiego PTTK we Włocławku" nr 57, Włocławek: PTTK Włocławek, 1988, s. 2 - 8.
- Cmentarz w Starych Rybitwach, http://www.szlakewangelicki.pl/miejsca/item/19-cmentarz-w-starych-rybitwach.html
- Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 138.
- E. Eichelkraut, Deutsche Dörfer im Kreis Lipno, Dobriner Land (Polen). Teil II. Wuppertal, 2000, s. 84-85, 128, 166.
- E. Eichelkraut, Deutsche Dorfer im Kreis Lipno, Dobriner Land, Teil III, Wuppertal, 2010, s. 52-53.
- Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1616-1620, cz. I, 1994, s. 307.
- Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, cz. III, 1967, s. 60-61.
- Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659-1665, cz. II, 1996, s. 294-295.
- Karta cmentarza, oprac. P. Kokotkiewicz, 1987.
- M. Krajewski, A. Mietz, Zabytki Ziemi Dobrzyńskiej, Włocławek, 1996, s. 141.
- E. Kneifel, Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939. Eine Parochialgeschichte in Einzeldarstellungen, Vierkirchen über München : Selbstverlag des Verfassers, 1971, s. 62-63.
- E. Kneifel, Geschichte der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, Roth bei Nürnberg, 1964, s. 45, 112, 229.
- W.Kujawski, Repetytorium Ksiąg Wizytacyjnych Diecezjii Kujawsko-Pomorskiej przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, cz. 2: Wizytacje XVIII wieku, Z 3: Wizytacje pierwszej połowy XVIII wieku, “Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 2000, t. 73, s. 360.
- Odnalezione dziedzictwo - Rybitwy,
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 1, M. St. Warszawa, województwo warszawskie. Warszawa: GUS, 1925, s. 58.
- Stanęły nowe tablice!, Kujawski Szlak Ewangelicki, http://www.szlakewangelicki.pl/wydarzenia/item/30-stan%C4%99%C5%82y-nowe-tablice.html
- Stare Rybitwy na UpstreamVistula.org.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. X, s. 57.