Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony na terenie zabudowanym przy ulicy Łącznej 38. Od północy graniczy z ul. Łączną, od wschodu, zachodu i południa z terenami należącymi do gospodarstw domowych.
Podstawowe informacje
| Data założenia | 1908 r. - oficjalna data jako ewangelicki, prawdopodobnie założony w 1873 jako poepidemiczny, zaznaczony na mapie z 1878, od lat 80. XIX w. wykorzystywany jako garnizonowy dla załogi lewobrzeżnych fortów, w latach 1899-1908 własność gminy wiejskiej Stawki |
| Wyznanie | ewangelicki |
| Ówczesna parafia | Rudak-Stawki, do 1904 Toruń (Nowe Miasto) |
| Status | nieczynny |
| Powierzchnia | ~0,17ha (Geoportal Miasta Torunia) |
| Nr działki | 732 |
| Kształt | czworokąt zbliżony do trapezu |
| Najstarszy zachowany nagrobek | IV ćw. XIX w. (INS. 1) |
| Istniejąca dokumentacja | APE Malbork, sygn. 9/59/0/1933. Anlegung eines evangelischen Begräbnisplatzes in Stewken, 1908; APT WPT 1872-1920, sygn. 571, Kommunal Friedhof in Stewken, 1899 |
| Zagrożenia | śmieci, odpady budowlane, zlikwidowanie cmentarza |
| Stan zachowania | ZŁY, Typ III |
| Data zamknięcia, likwidacji | 1945, 1972 |
Oficjalnie cmentarz został założony w 1908 r., o czym świadczy dokumentacja archiwalna. Jednak został zaznaczony na mapie z 1878 r. Służył nie tylko ewangelickim mieszkańcom wsi Stawki (wsi osadnictwa olęderskiego), ale także jako garnizonowy dla żołnierzy stacjonujących w fortach lewobrzeżnej części dzisiejszego Torunia. Z relacji najstarszych mieszkańców wynika, że na samym początku pochowano tam ofiary epidemii cholery. Prawdopodobnie chodzi o epidemię z 1873 r. Zanim stał się cmentarzem ewangelickim parafialnym, w latach 1899-1908 był własnością gminy wiejskiej Stawki.
Roślinność
| Drzewa | lipa, kasztanowiec, klon |
| Krzewy | grochodrzew, lilak, bez |
| Inne | pokrzywy, oset, trawa |
Brak głównej alei - trzy albo więcej o orientacji północ-południe. Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny. W południowo zachodniej części znajduje się kwatera dziecięca.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | NIE | 3 | k. XIX w. - I ćw. XX w. | piaskowiec, beton | wyłącznie podstawy, krzyże ucięte |
| Mogiły obmurowane | TAK | ok. 80 | k. XIX - I poł. XX w. | piaskowiec, lastryko, sztuczny kamień | co najmniej 4 podstawy pod tablice inskrypcyjne w kształcie uciętego pnia dębu oraz 3 podstawy pod krzyże (krzyże ucięto) |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | TAK | 1 | I poł. XX w. | cegła, beton | bez obejść żeliwnych, zachowane fragmentarycznie - jest to dość duża kwatera, część obejść żeliwnych została użyta przez właścicieli gospodarstwa po zachodniej stronie do łatania dziur w płocie; przy nagrobkach w 2 miejscach szczątki ogrodzeń |
| Postumenty | TAK | >7 | I poł. XX w. | lastryko, piaskowiec | w tym >4 w kształcie uciętego pnia dębu |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | częściowo zachowane słupy od ogrodzenia w zachodniej krawędzi cmentarza |
| Brama | NIE | - | - | - | - |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
Brak informacji na temat grobów o znaczeniu historycznym oraz osób szczególnie zasłużonych.
Inskrypcje - fot. Adam Kowalkowski, 2012; Michał P. Wiśniewski, 2014, 2015, 2016; Anna Zglińska, 2011;
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2016;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
fot. Michał P. Wiśniewski, 2015;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
|
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
 |
| fot. 25 |
 |
| fot. 26 |
 |
| fot. 27 |
 |
| fot. 28 |
 |
| fot. 29 |
 |
| fot. 30 |
 |
| fot. 31 |
 |
| fot. 32 |
fot. Michał P. Wiśniewski, 2015;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
 |
| fot. 25 |
 |
| fot. 26 |
 |
| fot. 27 |
 |
| fot. 28 |
 |
| fot. 29 |
 |
| fot. 30 |
 |
| fot. 31 |
 |
| fot. 32 |
 |
| fot. 33 |
 |
| fot. 34 |
 |
| fot. 35 |
 |
| fot. 36 |
 |
| fot. 37 |
 |
| fot. 38 |
fot. Kazimierz Pamuła, 2015;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
|
| fot. 10 |
fot. Michał P. Wiśniewski, 2014;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
fot. Kazimierz Pamuła, 2014;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
fot. Michał P. Wiśniewski, 2013;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
fot. Anna Zglińska, 2011;
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
Renowacja
W 2009 r. przeprowadzono prace porządkowe, podczas których wycięto roślinność. Inicjatorem był znany przewodnik po Toruniu mjr Marian Rochniński. Nie pozbyto się jednak korzeni, co doprowadziło do przesadnego rozrostu lilaka. Nie porządkowano również nagrobków.
W połowie marca 2015 r. Wydział Środowiska i Zieleni w Toruniu dokonał wycinki roślinności z terenu cmentarza, w ramach prac porządkowo-renowacyjnych, których inicjatorami są stowarzyszenia: Stowarzyszenie Stawki i stowarzyszenie Lapidaria. Zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw. Zebrano także śmieci. Wycinka roślinności ujawniła, że fragmenty żeliwnych obejść zostały użyte do łatania dziur w płocie przez właścicieli gospodarstwa sąsiadującego od zachodniej strony.
W kwietniu 2015 r. rozpoczęły się prace przy nagrobkach. Znaleziono mały krzyż (jak z zestawu do kolędy), dwa żeliwne krzyżyki od grodzenia oraz 2 rozbite krzyże z piaskowca posiadający dwustronne inskrypcje. Do tego 30 tablic w ogromnej większości rozbitych tak, że nie da się odtworzyć pełnych danych i 2 płyty poziome (jedna ma nieodczytaną inskrypcję). Jeżeli chodzi o wytwórców nagrobków to najczęściej spotykany jest Irmer z Torunia sygnujący się nie tylko na mogiłach, ale także na tablicach. Poza tym jeden nagrobek z zakładu Gustava Wodsacka z Bydgoszczy i jedna mogiła od Uebricka z Torunia.
W marcu 2016 MPO Toruń zabrało wszystkie śmieci zebrane przez porządkujących. W trakcie siódmego spotkania został ukończony etap obkopywania. W grudniu 2016 UM w Toruniu zamontował tablice informacyjną, a do prac przyłączył się Zespół Szkół nr 34 z Czerniewic.
Pod koniec marca 2017 Wydział Środowiska i Zieleni UM w Toruniu umożliwił zastosowanie na cmentarzu minikoparki, która jak dotychczas była użyta cztery razy. Na dzień 23.09.2017 na cmentarzu odkryto 125 nagrobków. Od października trwa zwożenie urobku za pomocą traktora z przyczepą.
Ostatnie prace z użyciem minikoparki wykonano w maju 2019.
Relacje z prac na blogu Kamień na kamieniu:
- Prace z 18 maja 2019 r.
- Prace z 23 czerwca 2018 r.
- Prace z 19 maja 2018 r.
- Prace z 24 marca 2018 r.
- Prace z 13 stycznia 2018 r.
- Prace z 28 października 2017 r.
- Prace z 23 września 2017 r.
- Prace z 27 maja 2017 r.
- Prace z 25 marca 2017 r.
- Prace z 5 marca 2017 r.
- Prace z 10 grudnia 2016 r.
- Prace z 19 listopada 2016 r.
- Prace z 22 października 2016 r.
- Prace z 18 czerwca 2016 r.
- Prace z 21 maja 2016 r.
- Prace z 9 kwietnia 2016 r.
- Informacja o zabraniu śmieci przez MPO Toruń
- Prace z 12 marca 2016 r.
- Prace z 13 lutego 2016 r.
- Prace z 21 listopada 2015 r.
- Prace z 13 czerwca 2015 r.
- Prace z 16 maja 2015 r.
- Prace z 18 kwietnia 2015 r.
Osadnictwo w Stawkach
Historia
…
206/722 i 3
Ludzie
Księga adresowa z 1908 r. zawiera następujące nazwiska:
Aßmann (kierownik pociągu), Bägger (urzędnik pocztowy), Bartz (robotnik kolejowy), Basowski (listonosz), Behnke (robotnik kolejowy), Begger (robotnik kolejowy), Beidatsch (karczma), Berg (robotnik), Berger (sierżant, dokł. podwachmistrz), Berner (robotnik kolejowy), Betlejewski (gospodarz rolny), Bettinger (wyższy urzędnik pocztowy), Blaskowitz (urzędnik pocztowy), Blum (nauczyciel), Damrau (urzędnik kolejowy), Dobberstein (wdowa po gospodarzu rolnym), Dorrikowski (wyższy urzędnik pocztowy), Dominiak (robotnik), Dzikowski (robotnik kolejowy), Eibner (sierżant w służbie medycznej), Engel (robotnik), Falkenberg (pomocnik malarza), Falkowski (gospodarz rolny), Fenske (robotnik kolejowy), Filmit (gospodarz rolny), Finger (emeryt), Flehmke (szewc), Friese (robotnik kolejowy), Fritz (robotnik kolejowy), Füllwock (robotnik kolejowy, gorzelnik), Gehrmann (gospodarz rolny), Gerth (robotnik kolejowy), Gertz (robotnik kolejowy), Gietz (kamieniarz), Gleiser (asystent pocztowy), Gogoliński (robotnik), Großmann (robotnik), Günter (piekarz), Gütersonke (sierżant, dokł. podwachnmistrz), Heise (robotnik), Henke (strażnik leśny), Klinger (gospodarz rolny), Knopf (robotnik kolejowy), Köhler (sierżant, dokł. podwachmistrz), Kohnke (mechanik kolejowy), Kolszyński (robotnik kolejowy), Konjak (pracownik strzelnicy), Kosin (sierżant, dokł. podwachmistrz), Kraienewski (robotnik), Kremin (gospodarz rolny), Kruger (brygadzista), Krumrei (urzędnik pocztowy), Krużycki (robotnik), Kwiatkowski (gospodarz rolny), Lange (stelmach), Lehmann (Oberseuerwerker?), Leichner (gospodarz rolny), Lietz (wyższy urzędnik pocztowy), Lorenz (gospodarz rolny), Maaß (nauczyciel), Macziejewski (robotnik olejowy), Malepa (stelmach), Mahlzahn (robotnik kolejowy), Manthan (mechanik kolejowy), Martin (robotnik), Matuszewski (dorożkarz), Maßdorff (prezes?), Merten (pracownik kantyny), Meyer (gościniec), Mißfelder (robotnik kolejowy), Moege (urzędnik kolejowy), Müller (Landbriestr.?), Nachtigall (robotnik najemny), Navotha (hamulcowy w stanie spoczynku?), Naß (gospodarz rolny), Nehrenberg (robotnik kolejowy), Neumann (fryzjer), Niklas (urzędnik pocztowy), Nowiński (gospodarz rolny), Opalka (robotnik kolejowy), Ott (pracownik lokomotywowni), Paeglow (gospodarz rolny), Pansegrau (gospodarz rolny), Pattschull (urzędnik pocztowy), Patz (sierżant), Peitsch (gospodarz rolny), Perschke (gospodarz rolny), Pieske (sierżant, dokł. podwachmistrz), Prehl (robotnica), Prochnar (robotnik kolejowy), Rahn (sierżant, dokł. podwachmistrz), Reich (robotnik kolejowy), Renner (właściciel domu), Richert (robotnik), Rienaß (robotnik), Rietz (gospodarz rolny), Rohde (robotnik), Romann (właściciel domu), Rose (kowal), Rosenfeldt (wyższy urzędnik pocztowy), Roß (emeryt), Rostek (gospodarz rolny), Rudolf (robotnik kolejowy), Sadowski (robotnik kolejowy), Sawadzka (robotnica), Schendel (robotnik kolejowy), Scheidelmann (robotnik najemny), Schmidt (gospodarz rolny), Schröder (sierżant, dokł. podwachmistrz), Schröter (karczma), Schubring (robotnik kolejowy), Schulz (karczma), Schumann (robotnik kolejowy), Schüschke (wyższy urzędnik pocztowy), Schwarzrock (robotnik kolejowy), Seeger (tworzył studnie), Semrau (gospodarz rolny), Siech (robotnik), Soboczinski (robotnik), Sodtke (gospodarz rolny), Sonnenberg (emeryt), Skrzypnik (robotnik kolejowy), Stärke (zwrotniczy), Stange (murarz), Stolp (robotnik), Stonke (gospodarz rolny), Strehlau (gospodarz rolny), Strehlau (gospodarz rolny), Strokorb (pułkownik arsenału?), Tapper (gospodarz rolny), Teik (pracownik budowy fortów), Thielmann (urzędnik pocztowy), Thimm (gospodarz rolny), Tscharnke (robotnik kolejowy), Uske (wdowa po gospodarzu rolnym), Voß (warzywniak), Wadiszinska (robotnica), Wall (robotnik kolejowy), Weber (robotnik), Wegner (hamulcowy), Wiese (robotnik kolejowy), Wisniewski (ogrodnik), Witt (robotnik kolejowy), Witzke (gospodarz rolny), Wohlgemuth (robotnik kolejowy), Wonke (gospodarz rolny), Zeppner (gospodarz rolny), Zielke (robotnik kolejowy), Zittlau (gospodarz rolny)
Lista strat z I wojny światowej zawiera następujące nazwiska: Aßmann, Begger, Berg, Berner, Beyer, Blum, Braun, Chonacki, Ćwikliński, Dahlke, Damrau, Dominiak, Eichwald, Eifler, Falkenberg, Finger, Gietz, Gogoliński, Grabowski, Hammermeister, Hoffmann, Kaczmarek, Kopp, Krause, Krużycki, Kwiatkowski, Liedtke,Lietz, Lüdtke, Maahs, Maaß, Matuschewski, Metzner, Meyster, Minkley, Mischnik, Müller, Nagat, von Nordheim, Nowatka, Nowacki (Nowiński), Paul, Peitsch, Perschke, Petralschik, Pröhl, Pullwitt, Reich, Rienas (Rienaß), Rose, Schmidt, Schwerin, Schärfschen, Segar, Stanisłowski, Steuke, Strelau, Tischer, Troyke, Uske, Winkler, Witt, Zielke
Księga adresowa z 1928 r. zawiera następujące nazwiska: Schmidt (rolnik), Urbańska (artykuły kolonialne), Uske (artykuły kolonialne), Kruszyński (kołodziej), Joachim (kowal), Marga (kowal), Wiśniewski (krawiec), Kałdowski (ogrodnik), Bar (piekarz), Gronek (piekarz), Jędrusiak (rzeźnik), Kamiński (rzeźnik), Wysoba (stolarz), Karoń (szewc), Konopińska (karczma), Załęski (karczma)
Bibliografia:
- 3077 Podgorz, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1909.
- Adressbuch für Thorn. Stadt und Land 1908, Thorn: Dombrowski, 1908.
- APE Malbork, sygn. 9/59/0/1933. Anlegung eines evangelischen Begräbnisplatzes in Stewken, 1908.
- APT WPT 1872-1920, sygn. 571, Kommunal Friedhof in Stewken, 1899.
- W. Giedrys, Wyjątkowy apel mieszkańców Stawek: "Rozświetlmy cmentarz ewangelicki", portal "Dzień Dobry Toruń", z 31.10.2017, http://ddtorun.pl/pl/11_wiadomosci/12599_wyjatkowy_apel_mieszkancow_stawek_rozswietlmy_cmentarz_ewangelicki.html
- R. Heuer, Die Holländerdörfer in der Weichselniederung um Thorn, [w:] "Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst", Heft 42, 1934, S. 122-155.
- Z. Jędrzyński, Moje Stawki. Fragment wspomnień, http://www.stawki.org/node/113 [dostęp: 03.12.2014]
- H. Maercker, Geschichte der ländlichen Ortschaften und der drei kleineren Städte des Kreises Thorn in seiner früheren Ausdehnung vor der Abzweigung des Kreises Briesen i. J. 1888. Danzig, 1900, s. 539, 699-702.
- A. Kowalkowski, Cmentarz ewangelicki na ulicy Łącznej, fotografie, 2012.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1215.
- M. Neumann, O ludziach, o których pamięć zginęła, "Nowości" z 18.12.2008 [dostęp: 09.01.2013]
- Program Ochrony Nekropolii Torunia, 2013
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 58.
- S. Spadnowski, Cmentarz przy Łącznej. Między wyrzucanymi śmieciami i wyrzutami sumienia, "Nowości" z 24.03.2016, s. 7, http://nowosci.com.pl/351774,Cmentarz-przy-Lacznej-Miedzy-wyrzucanymi-smieciami-i-wyrzutami-sumienia.html
- S. Spandowski, Opowiedźcie nam, jak tutaj kiedyś było, "Nowości", wyd. internetowe z 04.03.2010 r.
- S. Spandowski, Pamięć składana z okruchów, "Nowości" z 29.03.2018, s. 7.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XI, s. 304. Warszawa, 1880-1902.
- O. Steinmann, Der Kreis Thorn. Statistische Beschreibung. Thorn 1866, s. 290.
- A. Zglińska, Cmentarz na Stawkach, fotografie, 2011