Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
Opis cmentarza



Położenie
Cmentarz położony przy głównej drodze przechodzącej przez wieś na południowym krańcu dawnej części Tryl Królewski. Jadąc z Nowego po przekroczeniu Montawy zmierzamy ok. 3 km prosto aż dojedziemy do skrzyżowania, przy którym stoi szkoła w Trylu (po prawej stronie). Mijamy ją i za niecałe 100 m. po lewej stronie widzimy słupki po bramie cmentarnej. Cmentarz od północy sąsiaduje z gospodarstwem domowym od wschodu z polami uprawnymi, od południa z łąką, a od zachodu z drogą którą dojechaliśmy.
Podstawowe informacje
Data założenia | pocz. XVIII w. (z dokumentu z 1733 r. wynika, że być może nawet z XVII w.) |
Wyznanie | mennonicko-ewangelicki |
Ówczesna parafia | Nowe (od 1774), mennonici - zbór w Montawach |
Status | nieczynny |
Powierzchnia | ~ 0,28 ha |
Nr działki | 42 |
Kształt | prostokąt |
Najstarszy zachowany nagrobek | 1883 |
Istniejąca dokumentacja | Karta cmentarza, oprac. B. Sądowski, 1987. |
Zagrożenia | śmieci |
Stan zachowania | UPORZĄDKOWANY, Typ VIb |
Data zamknięcia, likwidacji | 1945, ? |
Roślinność
Drzewa | dąb, lipa, … |
Krzewy | … |
Inne | trawa, fiołek, … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny. Aleje krzyżują się ze sobą.
Nagrobki i inne elementy
Nagrobki | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
Cippusy | NIE | - | - | - | - |
Grobowce | NIE | - | - | - | - |
Krzyże | NIE | - | - | - | - |
Obejścia | NIE | - | - | - | - |
Obeliski | NIE | - | - | - | - |
Mogiły obmurowane | TAK | 60 | k. XIX - I poł XX w. | beton, lastryko, sztuczny kamień, piaskowiec | |
Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
Postumenty | TAK | 8 | k. XIX - I poł. XX w. | piaskowiec, lastryko, beton | przeważnie destrukty, drobny fragment steli, 3 postumenty w kształcie pnia dębu, 4 przy mogiłach |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
ŁĄCZNIE | > 60 stanowisk | ||||
Elementy | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
Brama | TAK | 1 | pocz. XX w. | cegła | 2 słupki od bramy |
Kościół | NIE | - | - | - | - |
Kaplica | NIE | - | - | - | - |
Inne | NIE | - | - | - | - |
Inskrypcje - fot. Karolina Falleńczyk, 2015; fot. Michał P. Wiśniewski, 2015;
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2015
fot. Karolina Falleńczyk, 2015
Zdjęcia z karty cmentarza. Dzięki uprzejmości WUOZ w Toruniu, oddział w Bydgoszczy, oprac. B. Sądowski, 1987.
Renowacja
W 2012 roku Przedsiębiorstwo Usług Miejskich w Nowem wycięło krzaki na cmentarzu. W latach 2013-2014 cmentarz pozostawał pod opieką miejscowoej Szkoły Podstawowej, która dokonywała okresowych zabiegów pielęgnacyjnych. Główne prace porządkowo-renowacyjne przeprowadzono w 2015 roku w ramach projektu „Odkrywamy przeszłość Tryla” realizowanego przez grupę inicjatywną „Chcemy – możemy”. Środki na ten cel pozyskano wygrywając konkurs Inicjuj z FIO w programie Funduszy Inicjatyw Obywatelskich. W pracach brali udział mieszkańcy Tryla i Mątaw, Urząd Gminy w Nowem, a także grupa „Lapidaria – zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw”. Łącznie odkryto ponad 60 nagrobków, w tym granitowy obelisk i 3 żeliwne tablice inskrypcyjne. Łącznie poznano 33 nazwiska zmarłych. Nagrobki zostały okopane i w miarę możliwości ułożone, a także umyte środkiem biobójczym. Jednej z tablic poprawiono napisy. Zamontowano także tablicę informacyjną, kamień pamiątkowy i krzyż.
W grudniu 2015 odbyła się uroczyste nabożeństwo ekumeniczne na cmentarzu.
W lipcu 2016 wichura połamała drzewo i konary bez szkód dla nagrobków, krzyża i tablicy. Szkody zostały uprzątnięte przez UG Nowe i mieszkańców Tryla. W tym samym roku cmentarz odwiedzili goście z Niemiec (gmina partnerska dla Nowego), a 27 listopada odbyło się drugie nabożeństwo ekumeniczne. Tradycja nabożeństw ekumenicznych kontynuowana była w 2017 i 2018.
Osadnictwo w Trylu.
Historia
Nazwa wsi Tryl (gm. Nowe, pow. świecki) wzięła się od czasownika trelować z niderlandzkiego treylen (po niemiecku treideln), co znaczy ciągnąć statek linami lub końmi czyli holować. Jej nadwiślańskie położenie jest potwierdzeniem, że chodzi o holowanie łodzi. Pierwszą wzmiankę o Trylu zanotowano w 1609 r. Mowa w niej o wydzierżawieniu wsi przez miasto Nowe od starostwa nowskiego za 200 marek rocznie. O okresie wcześniejszym wiemy jedynie, że z trylskich łąk korzystali nowscy bernardyni. Wizytacje biskupie z końca XVI w. nie wymieniają takiej miejscowości wśród osad należących do dekanatu nowskiego. Również wcześniejsze źródła milczą na temat istnienia Tryla. W 1638 r. za panowania starosty Jana Werdena sprowadzono menonitów, którzy raz na zawsze zmienili krajobraz kulturowy. Powstała zabudowa o charakterystycznym dla olędrów układzie rzędówki bagiennej z drogą idącą wzdłuż Wisły i pasami pól prostopadłych do rzeki. Pomiędzy drogą, a wałem przeciwpowodziowym budowano gospodarstwa. Układ rzędowy tyczy się części królewskiej, w której olędrzy osiedlili się najwcześniej. Z uwagi na różne lata zasiedlenia i rodzaj własności Tryl podzielony był na cztery części:
1) Tryl Królewski (Treul) – najstarsza część wsi rozciągająca się wzdłuż głównej drogi od wysokości cmentarza mennonicko-ewangelickiego przy drodze po granice z Kończycami;
2) Tryl Miejski (Städtisch Treul) – powstały na gruntach należących do miasta Nowe;
3) Nowy Tryl (Neusaß Treul) – zwany także Tryl Kolonia Niemiecka albo Nowa Kolonia, według Katastru Fryderycjańskiego założony na gruntach folwarku miejskiego, podobnie jak w Trylu Królewskim obowiązywała emfiteuza jednak mieszkali w nim wyłącznie luteranie, posiadał własny cmentarz ewangelicki;
4) Tryl Szlachecki (Adelig Treul) – założony na łąkach bąkowskich i kozieleckich jako część zarezerwowana dla zakonników i szlachty, pierwsze gospodarstwo w 1773 r.
Na mapie Schroettera z 1796 r. teren Tryla Miejskiego oznaczono jako Freiheit Treul, na mapach z początku XX w. nazwa ta obowiązuje jedynie dla południowo-wschodniego skrawka przy granicy z Mątawami. Współcześnie podział ten został zredukowany do Tryla Miejskiego jako przysiółka sołectwa Tryl. Przed 1989 r. używano terminów Tryl I na określenie części wsi wzdłuż głównej drogi i Tryl II, czyli części dawnej zwanej Nowym Trylem.
Wieś podobnie jak i dziś leżała w obrębie parafii rzymskokatolickiej w Nowem. Olędrzy pomimo wyznania protestanckiego płacili dziesięcinę na rzecz parafii. Wnoszona była również opłata za chrzest. Zapiski kanonika Majowskiego z 1733 r. wspominają, że w Trylu „utrzymują dla nauki chłopców za zezwoleniem zamku nauczycieli. Od pogrzebu swych zmarłych nie płacą od dawna nic”. Oznacza to, że cmentarz mógł istnieć już od co najmniej początku XVIII w., a opłatę za pochówek pobierał starszy gminy menonickiej, pastor ewangelicki albo miejscowy nauczyciel – kantor. Szkoła przekształciła się pod koniec XIX w. w trzyklasową placówkę edukacyjną o niemieckim języku nauczania. Po odzyskaniu niepodległości na Pomorzu w 1920 r. ilość klas zmniejszono do dwóch i wprowadzono język polski zachowując nauczanie po niemiecku.
Menonici z pewnością byli pierwotnymi mieszkańcami Tryla jednak z czasem ich ilość stopniowo malała. Rygoryzm życia warunkowany przez zasady wiary, wewnętrzny podział, a także późniejsze wysokie opłaty zwalniające od służby wojskowej i inne kontrybucje nakładane przez władze pruskie powodowały, że kolejne pokolenia rezygnowały z wiary menonickiej na rzecz luteranizmu albo emigrowały na tereny dzisiejszej Rosji, Ukrainy i Ameryki Północnej. Już we wspomnianych zapiskach z 1733 r. czytamy, że Tryl jest wsią luterską. Dane z dziewiętnastowiecznych spisów ludności mówią, że ilość ewangelików oscylowała wokół 90% natomiast menonitów było przeważnie tyle co katolików, po 5%. Istotna zmiana w stosunkach wyznaniowych nastąpiła po odrodzeniu państwa polskiego. Według szacunków z drugiego spisu powszechnego z 1931 r. Tryl zamieszkiwało 58% mieszkańców wyznania ewangelickiego, 39% katolików i 3% menonitów. Było to oczywiście związane z emigracją Niemców, którzy sprzedawali swoje gospodarstwa Polakom na ogół przybyłym z Galicji i Królestwa Polskiego. Ewangelicy i katolicy podlegali swoim parafiom w Nowem, zaś menonici uczęszczali do zboru w Mątawach. Religijną mozaikę uzupełniała bardzo nieliczna grupa baptystów posiadająca swoją kaplicę, najprawdopodobniej na terenie gospodarstwa domowego jednego z wyznawców.
Mieszkańcy w znakomitej większości trudnili się rolnictwem i hodowlą zwierząt. Ilość plonów na nadwiślańskich gruntach uzależniona była od wylewów rzeki, a z ujarzmieniem jej olędrzy poradzili sobie znakomicie za pomocą systemu kanałów oraz wałów wzdłuż Wisły i Mątawy. Nie zawsze uda się jednak wygrać z siłami natury. Do historii przeszły dwie wielkie powodzie z 1855 i 1924 r. czyniące duże szkody nie tylko w Trylu, ale całej Nizinie Sartowicko-Nowskiej. Problem stanowiły także piaszczyste gleby. W 1788 r. chłopi wnieśli skargę na proboszcza do regencji w Kwidzynie. Powodem była wygórowana według nich opłata za użytkowanie gruntu kościelnego, który uległ zapiaszczeniu i nie nadawał się pod uprawę tak jak dawnej. Władze regencyjne przychyliły się do żądania włościan. Oprócz przejścia frontu w 1945 r. Tryl tylko raz był teatrem większych działań wojennych. Działo się to w 1813 r., gdy wojska pruskie i rosyjskie nacierały na ustępujące wojska napoleońskie. Kilkudziesięciu mieszkańców wsi walczyło na frontach I wojny światowej. Jak w każdej porządnej wsi istniała karczma, w Trylu już od drugiej połowy XVII w.
1773: 60 dymów, 5 rzemieślników, 1 nauczyciel
1789: 60 dymów
1871: 88% ew, 5%k, 7%m
1885: 91% ew, 4%k, 5%m
1895: 88% ew, 7%k, 5%m
1905: 90% ew, 5%k, 5%m
1910: 84% ew, 11%k, 5%m
1921: 69% ew, 31%k
1931: 58% ew, 39%k, 3%m
Ludzie
Kataster fryderycjański z 1772 r. zawiera następujące nazwiska: Baltau, Bantz, Bartz, Bethke, Bilbert, Bildgki, Bucholtz, Buffale, Dentz, Dirks, Ditt, Drawantz, Drews, Dreyer, Dulke, Ebert, Ewald, Farchmann, Fentzki, Frantz, Friedrich, Garske, Gehde, George, Geschke, Goertz, Greke, Harm, Held, Kahle, Kaman, Kaiser, Meyer, Nest, Nickel (Nikel), Restau, Rochau, Schiemann (nauczyciel), Schmidt, Schwartz, Stasmeyer, Teker, Winholtz, Weiss, Zechruch, Zimmermann
Lista strat w I wojnie światowej zawiera następujące nazwiska: Adam, Anton, Balzer, Batzke, Beierling (Beyerling), Block, Bressau, Brettschneider, Bohlke, Dirks, Felchner, Fenski, Flachsmeyer, Franz, Fude, Gadischke, Gesinger, Grube, Groger, Handt, Hass, Heinrichs, Hochschulz, Hoppe, Kasielke, Kerber, Kienbaum, Knaaf, Koburg, Kohn, Krause, Kummer, Kuhntopp, Lange, Lankau, Lakowski, Ludzinski, Manteufel, Marx, Maziejewski, Olschewski, Raabe, Reinke, Schamp, Schiemann, Schlamp, Staschewski, Strehlau, Szydlak, Taube, Thom, Volkmann, Wegner, Weiss, Wilms, Witt, Wollert, Wolke
Kalendarz nauczycielski z 1925 r. wymienia dwóch nauczycieli: Noryśkiewicz, Reichhof
Księga telefoniczna z 1926 r. zawiera następujące nazwiska: Dettlaff, Franz
Księga adresowa z 1928 r. wymienia następujące nazwiska: Backi (tapicer), Franz, Gehrmann (kowal), Ickert (art. kolonialne, zajazd), Kerber, Lange (owoce), Marcinkowka (art. kolonialne), Noch (koszykarz)
Księga telefoniczna z 1939 r. wymienia następujące nazwiska: Dettlaff, Kerber
Księga adresowa z 1941 r. zawiera następujące nazwiska: Scherf (karczma)
Inne: Balzer, Boehlke, Ediger, Girod, Harms, Kroll, Obe, Peters, Priebe, Roeder, Treichel, Wadenphul
Blankenfeldt - nauczyciel z 1863 r.
Bibliografia:
- 2378 Neuenburg in Westpr., Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1909.
- Amtsblatt für den Regierungsbezirk Marienwerder z 11.11.1863, nr 45, s .174.
- Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 156.
- Die Gemeinden und Gutsbezirke der Provinz Preussen und ihre Bevölkerung : nach den Urmaterialien der allgemeinen Volkszählung vom 1. December 1871, Berlin, 1874, s. 468-469.
- Gemeindelexikon die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln : auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 1. Dezember 1910 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1912, s. 62-63.
- Gemeindelexikon für die Provinz Westpreussen : auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 2. Dezember 1895 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1898, s. 138-139.
- Gemeindelexikon für die Provinz Westpreussen : auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1905 und anderer amtlicher Quellen, Berlin: 1908, s. 122-123.
- J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 239.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 533-536.
- Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 58.
- Karta cmentarza, oprac. B. Sądowski, 1987.
- S. Kętrzyński, Taryfy podatkowe ziem pruskich z roku 1682, Toruń: TNT, 1901, s. 56.
- K. Kościński, Kościoły i kaplice w Nowem, Gdańsk: B. Milski, 1896, s. 89-91.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1233.
- S. B. Linde, Słownik języka polskiego. Tom III R-T, Warszawa, 1812, s. 651.
- Z. Ludkiewicz, Osady holenderskie na Nizinie Sartowicko-Nowskiej, Toruń-Warszawa, 1934, s. 16, 19, 22, 51, 75, 76, 89.
- H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preußischer Landkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1473-1873, Band II, "Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, 1886-1888, H. 17-19", s. 80, 86, 96, 337-338.
- A. Mańkowski, J. Paczkowski, Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim, malborskim w 1664, Toruń: TNT, 1938, s. 96.
- K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie województwa pomorskiego od połowy XVI do końca XVII wieku, Toruń, TNT, 1994, s. 137, 166.
- K. Mikulski, Zarys dziejów osadnictwa olęderskiego w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem woj. bydgoskiego), "Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu", 1996, z. 1, s. 107.
- J. Milewski, A. Mykaj, Nowe nad Wisłą 1266-1966, Gdańsk 1966, s. 38.
- A. Orczykowska, Co słychać w Trylu, 29.07.2916, http://sptryl.superszkolna.pl/wiadomosci/1/wiadomosc/193217/co_slychac_w_trylu
- A. Orczykowska, Goście z Niemiec w progach naszej szkoły, 10.11 2016, http://sptryl.superszkolna.pl/wiadomosci/1/wiadomosc/204444/goscie_z_niemiec_w_progach_naszej_szkoly
- A. Orczykowska, Nabożeństwo ekumeniczne w Trylu, 28.11 2016, http://sptryl.superszkolna.pl/wiadomosci/1/wiadomosc/207604/nabozenstwo_ekumeniczne_w_trylu
- K. L. E. von Pritttwitz, Beiträge zur Geschichte des Jahres 1813, Podstdam, 1843, s. 40, 46, 49, 52.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 51.
- Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów, Bydgoszcz, 1939, s. 100.
- Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy, Poznań, 1926, s. 158.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XII, s. 459.
- Szlak rowerowy "Po Dolinie Dolnej Wisły", http://wirtualneszlaki.pl/szlaki-rowerowe/po-dolinie-dolnej-wisly-szlak-rowerowy-czarny [dostęp: 17.04.2015]
- Tryl w Katalogu zabytków osadnictwa olęderskiego, http://www.holland.org.pl/art.php?kat=obiekt&id=498 [dostęp: 19.04.2015]
- R. Wegner, Ein Pommersches Herzogthum und eine Deutsche Ordens Komhturei. Geschichte des Schwetzer Kreises, Posen, 1872, s. 72.
- Wspólna modlitwa przy grobach, "Czas Świecia", wyd. internetowe z 16.12.2018.