Cmentarz ewangelicki - Wieldządz II

Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia

Położenie cmentarza - mapy

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz położony tuż za dawnym kościołem ewangelickim. Od północy sąsiaduje z budynkiem kościoła, z pozostałych stron z polami uprawnymi.

Podstawowe informacje

Data założenia	1901
Wyznanie	ewangelicki
Ówczesna parafia	Wieldządz (od 1888), Radzyń Chełmiński (1795-1888, od 1780 dom modlitwy)
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,31 ha
Nr działki	57/7
Kształt	zbliżony do kwadratu
Najstarszy zachowany nagrobek	I ćw. XX w.
Istniejąca dokumentacja
Zagrożenia	-
Stan zachowania	LAPIDARIUM, Typ IIb
Data zamknięcia, likwidacji	1945, 1993

Roślinność

Drzewa	dąb, lipa, sosna, klon, …
Krzewy	…
Inne	…

Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza nieznany. Przez środek przechodzi aleja główna.

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	NIE	-	-	-	-
Krzyże	NIE	-	-	-	-
Obeliski	NIE	-	-	-	-
Mogiły obmurowane	TAK	2	I poł. XX w.	beton	w lapidarium
Mogiły ziemne	NIE	-	-	-	-
Płyty poziome	NIE	-	-	-	-
Płyty pionowe	NIE	-	-	-	-
Pola grobowe	TAK	-	-	-	fragment ogrodzenia od pola grobowego
Postumenty	TAK	> 12	I poł. XX w.	beton, lastryko	zgrupowane w jednym miejscu
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
ŁĄCZNIE	> 15 elementów
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	NIE	-	-	-	-
Brama	NIE	-	-	-	-
Kościół	TAK	1	1900	cegła	nieczynny, zdesakralizowany
Kaplica	NIE	-	-	-	-
Inne	NIE	-	-	-	-

Inskrypcje

---

Galeria zdjęć

fot. Kornel Pleskot, 2016;

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

fot. 12

fot. 13

---

Renowacja

W 1993 albo jeszcze w 1992 resztki nagrobków z rozkradzionego wcześniej cmentarza zostały przeniesione w kąt. Trudno mówić o świadomym utworzeniu lapidarium, raczej jest to składowisko.

---

Osadnictwo w Wieldządzu

Historia

Najstarsza pisemna wzmianka o miejscowości pochodzi z 1222 roku, ale na pewno z powodu istnienia grodu Wieldządz może poszczycić się dłuższą metryką. W czasach krzyżackich Wieldządz był nawet siedzibą komturów (do 1308) z zamkiem, by potem stać się wsią czynszową. W okresie I Rzeczpospolitej jako królewszczyzna administracyjnie podlegała starostwu rogozińskiemu. O ile dane z katastru pruskiego z 1773 podają nazwiska mieszkańców wydawać by się mogło polskiego pochodzenia to dane statystyczne z 1868 wyraźnie wykazują większość ewangelików - 87%. Niewykluczone, że Wieldządz był wsią objętą kolonizacją fryderycjańską. Dlatego też niewykluczone, że przedstawiony cmentarz pochodzi z I połowy XIX w. Murowana szkoła ewangelicka powstała w 1852. Niewiele wiemy o okolicznościach powstania majątku w Wieldządzu. W 1867 wieś według doniesień "Gazety Toruńskiej" kupił Jakub Feld, a w 1885 od Felda kupił Wruck dokupiwszy jeszcze w tym samym roku jezioro.
Samodzielna parafia ewangelicka powstała w 1888, przedtem mieszkańcy podlegali pod parafię w Radzyniu Chełmińskim. Zakończenie budowy kościoła nastąpiło w 1900. W 1902 doprowadzono linię kolejową łączącą cukrownie w Chełmży i Mełnie. Likwidacja kolei nastąpiła w 1982. Według spisu powszechnego z 1921 ilość ewangelików spadła do 67%. Wśród protestantów byli także baptyści.
Po 1945 wyposażenie kościoła trafiło do innych świątyń. W 1948 pojawiła się myśl o przejęciu kościoła przez katolików jednak zabrakło akceptacji Kurii Biskupiej w Pelplinie. Ostatecznie w 1959 zbór trafił w ręce GSu, który urządził magazyn zboża. W 1992 budynek został sprzedany obywatelowi Niemiec. Po remoncie otwarto w nim dyskotekę. Nowy właściciel również prowadził dyskotekę, ale tylko rok. Od 2008 budynek czeka na nowego właściciela. Po 10 latach kościół został sprzedany, nie wiadomo jednak kto jest właścicielem i jaką inwestycję prowadzi.

Ludzie

Lista strat z I wojny światowej: Aurass, Baranski, Blume, Busch, Dombrowski, Dulnikowski, Felske, Fischer, Friedrich, Herzberg, Hinzmann, Jelinski, Kitowski, Kowalski, Kowitz, Magolewski, Marks, Maser, Mielau, Nadrowitz, Neumann, Papke, Pehlke, Radomski, Reich, Rotzoll, Schreiber, Sommerfeld, Stahnke, Strelecki, Szutkowski, Templin, Tibusch, Weh, Wolter, Zahnke

Mieszkańcy w 1922: Karl Fischer (właściciel ziemski, prezes kasy oszczędnościowo-pożyczkowej), Hermann Hoffmann (sołtys), August Łepek (właściciel ziemski po Hermannie Korthalsie), Franciszek Mańkowski (wiatrak)

Nauczyciel w 1925: Jan Moeller, Jan Poersch

W księdze adresowej z 1928 r. figurują nazwiska: Błaszkiewicz (wiatrak), Felske (kowal), Fischer (właściciel ziemski), Kozłowski (kołodziej), Kurawski (szewc), Lorja? (gorzelnia), Magrawski (mleczarnia), Nadrowicz (młyn), Różycki (mleczarnia), Simson (tapicer), Templin (zajazd),

W księdze adresowej z 1941 r. figurują nazwiska: Templin (sklep, zajazd), Felske (kowal)

Największe niemieckie gospodarstwa w czasie okupacji: Zabel, Felske, Nehring, Erhard, Drueger, Knoll, Templin

---

Bibliografia:

1. 2678 Blandau, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1911.
2. Alfabet miejscowości powiatu wąbrzeskiego. Zeszyt II. Rejon Nowej Wsi Królewskiej - gmina Płużnica, pod red. Aleksandra Czarneckiego, 2008, s. 83-105.
3. B. Borysowski, Dokumentacja cmentarzy poewangelickich w powiecie wąbrzeskim, Wąbrzeźno, 2003.
4. Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 158.
5. J. T. Dziedzic, P. Ossowski, Powiat i miasto Chełmno. Monografja krajoznawcza, Chełmno, 1923, s. 23, 26, 110, 129, 144, 147, 172, 185.
6. J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 251.
7. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 484-485.
8. R. Heling, Die Evangelischen Kirchengemeinden in Ostpreussen und Westpreussen in den Pfarr-Almanachen von 1912 und 1913. Hamburg: Selbstverlag des Vereins, 2000, s. 48.
9. E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 82-83.
10. Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 29.
11. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1240.
12. parafia i kościół ewangelicki w Wieldządzu, http://pluznickiehistorie.pl/tematycznie/parafia-i-kosciol-ewangelicki-w-wieldzadzu/
13. Provinz Westpreussen / im Auftrag der Landwirtschaftskammer unter Mitwirkung der Königlichen Behörden der Provinz, 1909, s. ???.
14. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 8.
15. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XIII, s. 309.
16. Westpreussisches Güter-Adressbuch, Stettin: P. Niekammer, 1903, s. 84-85.
17. Wieldządz w internetowym Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=2065&q=wieldz%C4%85dz
18. Wieldządz w Płużnickie historie, http://pluznickiehistorie.pl/wsie/wieldzadz/

---

Lapidaria » powiat wąbrzeski » gmina Plużnica » Wieldządz II