Cmentarz ewangelicki - Wielki Wełcz

Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia

Położenie cmentarza - mapy

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz położony na terenie zabudowanym przy głównej drodze biegnącej przez wieś. Znajduje się ok. 300 metrów od początku Wielkiego Wełcza, tj. od zielonej tablicy drogowej z nazwą miejscowości, po lewej stronie drogi. Od północy i południa sąsiaduje z gospodarstwami domowymi, od wschodu z drogą, a od zachodu z polem uprawnym.

Podstawowe informacje

Data założenia	II poł. XVIII w.
Wyznanie	menonicko-ewangelicki
Ówczesna parafia	ewangelicy: Nebrowo Wielkie (od 1779); oficjalnie Wielki Wełcz został przyłączony do parafii ewangelickiej w Nebrowie od 1779 choć formalnie istniała tam parafia od 1585 natomiast początki protestantyzmu na terenie Nebrowa sięgają co najmniej 1569; w okresie 1899-1907 wybudowano na miejscu kaplicę ewangelicką; mennonici podobno posiadali własny dom modlitwy na miejscu
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,48 ha
Nr działki	402 i 403
Kształt	czworokąt zbliżony do prostokąta
Najstarszy zachowany nagrobek	I poł. XIX w.
Istniejąca dokumentacja	-
Zagrożenia	śmieci, dewastacja, likwidacja
Stan zachowania	ZŁY, Typ III
Data zamknięcia, likwidacji	1945?, -

Roślinność

Drzewa	klon, dąb, lipa, …
Krzewy	…
Inne	…

Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ alejowo-kwaterowy cmentarza czytelny.

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	NIE	-	-	-	-
Krzyże	NIE	-	-	-	-
Obeliski	NIE	-	-	-	-
Mogiły obmurowane	TAK	> 60	k. XIX - I poł. XX w.	beton, lastryko
Mogiły ziemne	NIE	-	-	-	-
Płyty poziome	TAK	1	I poł. XIX w.	piaskowiec	-
Płyty pionowe	NIE	-	-	-	-
Pola grobowe	TAK	3	I. poł XIX - I poł. XX w.	żeliwo	-
Postumenty	TAK	?	k. XIX - I poł. XX w.	beton, lastryko, piaskowiec	przy mogiłach i osobno
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
ŁĄCZNIE	> 60 stanowisk
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	NIE	-	-	-	-
Brama	NIE	-	-	-	-
Kościół	NIE	-	-	-	-
Kaplica	NIE	-	-	-	-
Inne	TAK	1	p. XXI w.	metal	tablica informacyjna

Inskrypcje

---

Galeria zdjęć

fot. Michał P. Wiśniewski, 2016

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

fot. 12

fot. 13

fot. 14

fot. 15

fot. 16

fot. 17

fot. 18

fot. 19

fot. 20

fot. 21

fot. 22

fot. 23

fot. 24

fot. 25

fot. 26

fot. 27

fot. 28

fot. 29

fot. 30

fot. 31

fot. 32

fot. 33

fot. 34

fot. 35

fot. 36

fot. 37

fot. 38

fot. 39

fot. 40

fot. 41

fot. 42

fot. 43

fot. 44

fot. 45

fot. 46

fot. 47

fot. 48

fot. 49

fot. 50

fot. 51

fot. 52

---

Renowacja

Zamontowano tablicę informacyjną. Nie wiadomo, czy cmentarz jest odkrzaczany. Na pewno nie prowadzono działań renowacyjnych na nagrobkach.

---

Osadnictwo w Wielkim Wełczu

Historia

W źródłach pisanych miejscowość Wielki Wełcz po raz pierwszy pojawia się w 1294. Za czasów Państwa Krzyżackiego była własnością Zakonu, a administracyjnie należała do komturstwa grudziądzkiego. Już wówczas (dokładnie w 1394) nakazano mieszkańcom utrzymywanie tamy wzdłuż Wisły. Po ustąpieniu Krzyżaków wieś należała do rady miasta Grudziądza aż do 1501, gdy król zezwolił staroście Pawłowi Sokołowskiemu wykupić wieś. Od 1565 stała się królewszczyzną administrowaną przez starostwo grudziądzkie. Epidemie, a przede wszystkim klęski urodzaju wywołane długotrwałymi wylewami Wisły towarzyszyły mieszkańcom cały czas.
Znaczna poprawa nastąpiła za sprawą sprowadzenia menonitów, których pojawienie się w Małym Wełczu datuje się juz na rok 1573. Pierwszy znany kontrakt został podpisany w 1619. Natomiast pierwszy kontrakt z menonitami sprowadzonymi do Wielkiego Wełcza podpisano w 1604 na 40 lat. Zasadźcą był starosta grudziądzki Mateusz Konarski. Potop szwedzki, liczne przemarsze wojsk i związane z nim konfiskaty mienia, trud wytrwania w wierze, a także dwie duże powodzie z 1708 i 1713 spowodowały, że menonitów było coraz mniej. Emigrowali na inne tereny, a po I zaborze na ziemie rosyjskie albo przechodzili na luteranizm, którego wyznawcy stanowili większość mieszkańców.
W 1885 roku 87% mieszkańców była wyznania ewangelickiego. Menonitów w tym czasie było 13 osób, a w 1910 tylko 5. Pierwszy spis powszechny zanotował 90% ewangelików i ani jednego menonity. W 1779 roku protestanci z Wełcza Wielkiego i Małego zostali przyłączeni do parafii ewangelickiej w Nebrowie Wielkim. Szkoła istniała na miejscu. W latach 1899-1907 wybudowano murowaną kaplicę ewangelicką będącą filią parafii nebrowskiej. Nie do końca wiadomo, czy istniał jakikolwiek menonicki dom modlitwy. W Wielkim Wełczu prawdopodobnie już od czasu lokacji istniała parafia rzymskokatolicka. Czytelna informacja z odnowionego przywileju z 1434 mówi o 2 łanach dla plebana. Zniszczona podczas potopu świątynia została gruntownie odbudowana w 1737. Obecnie jest to kościół filialny pw Św. Jana Chrzciciela parafii WMP w Mokrem.

Ludzie

Lista strat w I wojnie światowej: Anton, Bahlau, Bartz, Belz, Blech, Bleck, Bleich, Block, Bogusławski, Bomke, Buchholz, Buhse, Dahm, Dirks, Dittmer, Eggert, Fisher, Frank, Froschke, Goretzke, Hein, Hinz, Hohensee, Jahknke, Janz, Kaminski, Kamke, Kerber, Kethner, Kienbaum, Klinkowski, Krampitz, Krohn, Kruger, Kuhl, Ladlan, Lange, Langowski, Liedtke, Maciejewski, Malzahn, Marx, Meyer, Mossau, Murschewski, Muller, Neumann, Papke, Pente, Pingler, Prellwitz, Redmer, Remus, Richert, Rogos, Rutkowski, Sadlau, Sahlke, Sakolowski, Salewski, Schiemman, Schimellpfenning, Schmit, Schnitzker, Schwerdtfeger, Schonau, Sokolowski, Sturmann, Stutzke, Thies, Torbitzki, Wierzbowski, Wollert, Wulf, Zerull, Zimmermann, Zude

Kalendarz nauczycielski z 1925: Bernard Czapiewski, Ludwik Buchholc

Księga adresowa z 1928: Altenhof (koszykarz), Buhse (rzeźnik), Gronek (artykuły kolonialne, zajazd), Kahl (zajazd), Lefek (kowal), Piotrowski (szewc), Poloczek (nabiał), Roder (szewc)

Księga adresowa z 1941: Noch (rybactwo), Schippling (gospoda pod czarnym orłem), Tessmer (kowal), Rodder (szewc)

---

Bibliografia:

1. 2478 Feste Coubiere, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1900.
2. APE Malbork, sygn. 9/59/0/1246, Der Baueiner evangelischer Kapelle in Gross Wolz, 1899-1907
3. Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 93.
4. X. Froelich, Geschichte des Graudenzer Kreises, Band I, Graudenz, 1868, s. 348-352.
5. J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 37.
6. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 517-518.
7. E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 28-29.
8. Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 39.
9. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1241.
10. A. Mańkowski, J. Paczkowski, Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim, malborskim w 1664, Toruń: TNT, 1938, s. 81-82.
11. Plan Odnowy Miejscowości Wielki Wełcz, www.bip.grudziadz.lo.pl/index.php?app=uchwaly&nid=1117&y=2010
12. M. Skiwska, Mennonici na terenie basenu grudziądzkiego XVI - XVIII wieku, Grudziądz, 2002, s. 17, 18, 22, 23, 32, 34, 87.
13. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 21.
14. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego, 2013, s.131-133 ,http://www.bip.grudziadz.lo.pl/?app=uchwaly&nid=2170&y=2013
15. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XIII, s. 199-200.
16. Szkic do dziejów kościoła w Nebrowie, http://www.nebrowo.ckj.edu.pl/Kosciol.htm
17. H. Wiebe, Das Siedlungswerk niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrhunderts, Marburg a. d. Lahn: Johann Gottfried Herder Institut, 1952, s. 31, 32.
18. Wielki Wełcz w Internetowym Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=2042&q=we%C5%82cz&d=0&t=0

---

Lapidaria » powiat grudziądzki » gmina Grudziądz » Wielki Wełcz