Cmentarz ewangelicki - Wielkie Łunawy II

del.icio.usFacebook


Położenie cmentarza - mapy

2yKS9gb3pbhdmteJjbyz8AFt6RcT7KXxAYqH5QkQAlkyM5PoQKUjatb24vG-9RQgb_jnQChsaN_-8GDh5pU=w320

Opis cmentarza

las.png mennonici.png
Położenie

Cmentarz położony w lesie na wywyższeniu. Będąc tuz przy tutejszym cmentarzu menonicko-ewanagelickim musimy cofnąć się ok. 60 metrów w kierunku Małych Łunaw aż do drogi do gospodarstwa domowego leżącego po tej samej stronie co cmentarz. Następnie skręcamy w lewo i idziemy miedzą ku lasowi. Po niecałych 200 metrach dochodzimy do mostku na strumieniu i idziemy dalej w górę. Po następnych 150 metrach skręcamy w lewo i wchodzimy na teren cmentarza. Ze wszystkich stron cmentarz sąsiaduje z lasem.

Podstawowe informacje
Data założenia ? (wg Mietza założony w II poł. XVIII wieku)*
Wyznanie ewangelicki
Ówczesna parafia ewangelicy: Wielkie Łunawy (od 1855), Chełmno (1772-1855), protestanci w Chełmnie obecni od 1550; menonici: Sosnówka
Status nieczynny
Powierzchnia ~0,20 ha
Nr działki na terenie działki 196
Kształt wielokąt nieforemny
Najstarszy zachowany nagrobek ?
Istniejąca dokumentacja APE Malbork, ARK, sygn. 1718, Der evangelischen Begräbnisplatz in Gross Lunau, 1893
Zagrożenia śmieci, dewastacja, likwidacja
Stan zachowania BARDZO ZŁY, Typ III
Data zamknięcia ?, -

[*] naszym zdaniem cmentarz powstał ok. poł. XIX wieku.

Roślinność
Drzewa dąb, (sosna, brzoza), …
Krzewy ?, …
Inne barwinek, …

Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza częściowo czytelny. Brak informacji o alei.

Nagrobki i inne elementy
Nagrobki
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Mogiły obmurowane TAK 3 k. XIX - I poł. XX w. beton, lastryko
Mogiły obmurowane z postumentem TAK 2 k. XIX - I poł XX w. beton, piaskowiec 1 cokół i 1 fundament od krzyża
Mogiły ziemne NIE - - - -
Pola grobowe TAK 4 k. XIX - p. XX w beton, kamień polny -
Krzyże NIE - - - -
Postumenty NIE - - - -
Cenotafy NIE - - - -
Cippusy NIE - - - -
Grobowce NIE - - - -
Płyty poziome NIE - - - -
Przyścienne NIE - - - -
Inne TAK 1 ? skupisko kamieni -
RAZEM >10 stanowisk
Elementy
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Mur ogrodzeniowy NIE - - - -
Brama NIE - - - -
Kościół NIE - - - -
Kaplica NIE - - - -
Inne NIE - - - -

Według A. Mietza na cmentarzu znajdują się fundamenty kaplicy z odkrytą kryptą, a także nagrobek Bertholda Viectora Gelloncka zm. 1865.

Inskrypcje

Nie znaleziono.


Galeria zdjęć

fot. Kornel Pleskot, 2016

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3
{$caption}
fot. 4
{$caption}
fot. 5
{$caption}
fot. 6
{$caption}
fot. 7
{$caption}
fot. 8
{$caption}
fot. 9
{$caption}
fot. 10
{$caption}
fot. 11
{$caption}
fot. 12
{$caption}
fot. 13
{$caption}
fot. 14
{$caption}
fot. 15
{$caption}
fot. 16

fot. Michał P. Wiśniewski, 2015

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3
{$caption}
fot. 4
{$caption}
fot. 5
{$caption}
fot. 6
{$caption}
fot. 7
{$caption}
fot. 8
{$caption}
fot. 9
{$caption}
fot. 10
{$caption}
fot. 11
{$caption}
fot. 12
{$caption}
fot. 13
{$caption}
fot. 14
{$caption}
fot. 15
{$caption}
fot. 16

Renowacja

Nie przeprowadzono.


Osadnictwo w Wielkich Łunawach

Historia

Najstarsza pisemna wzmianka o Wielkich Łunawach pochodzi z 1251 roku. Od przynajmniej 1396 wieś jest własnością miasta Chełmno, leżącą na terenie komturstwa grudziądzkiego. W czasie I Rzeczpospolitej była wsią kamlarską należącą bezpośrednio do miasta Chełmno. Jeszcze w 1592 istniał tu folwark miejski. Po tym jak w listopadzie 1603 roku biskup chełmiński Wawrzyniec Gembicki pozwolił na osadnictwo innowierców w Wielkich Łunawach pod warunkiem, że nie wybudują domu modlitwy ani też nie będą prowadzić nauczania swojej religii wśród katolików, w marcu 1604 sprowadzono pierwszych osadników olęderskich do wsi. Wśród nich znajdowali się menonici. Cieszyli się oni przywilejem posiadania własnego wilkierza (1660). W 1664 pozwolono im założyć szkołę, która z pewnością służyła jako dom modlitwy. Według katastru kontrybucyjnego z 1773 roku w Wielkich Łunawach mieszkało 21 rodzin płacących czynsz, a 16 z nich było menonitami. Pod koniec XVIII i w latach 20. XIX wieku wielu z nich wyjechało na tereny ówczesnej Rosji, a dziś Ukrainy. W 1935 roku mieszkały w Wielkich Łunawach 3 rodziny menonickie.
Oprócz wsi olęderskiej istniał także majątek, który w 1765 był królewskim dobrem gracjalnym w rękach rodu von Keyserlingk (odłam z Lisnowa). Byli oni także właścicielami Paparzyna. W 1793 dobra przeszły we władanie Hansa Sebastiana Rudolfa von Johnston und Kroegeborn. Ten w 1794 sprzedał to rodzinie von Stolle, która posiadała majątek Polskie Łunawy (nazwa z okresu zaborów) do 1857 i Paparzyn. Ostatnimi znanymi właścicielami była wywodząca się z Wilczyna (pow. trzebicki, woj. dolnośląskie) rodzina von Lauterbach. Wzmianka pochodzi z 1872 roku i potem nie ma żadnych innych informacji o istnieniu Polskich Łunaw (folwarku z młynem i karczmą).
Według archiwaliów z 1810 istniejąca tu szkoła ewangelicka była trójklasowa i uczyło się w niej 60 uczniów. Wśród mieszkańców przeważali protestanci, którzy w 1868 liczyli 91% mieszkańców wsi i 75% mieszkańców majątku Polskie Łunawy. W 1855 utworzono na terenie wsi wydzieloną z parafii ewanelickiej Chełmno nową parafię ewangelicką Wielkie Łunawy. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę ilość ewangelików spadła do 65% w 1921 roku. Miejscowa mniejszość niemiecka posiadała chór i szkołę.
Na terenie tego cmentarza w 1939 rozstrzelano 10 miejscowych Polaków, rolników z Dolnych Wymiarów i Podwieska.

Ludzie

Menonici z 1604: Tewes Gertschen, Eberhardt Hermanns, Hans Thiere, Hans Geyker

Gospodarze z 1750: Albrecht, Bartel, Boltz, Buhse, Dircks, Frantz, Gehrtz, Gertz, Jantz, Krumhaus, Pottker, Richert, Sievert, Selnau, Thiart, Wichert, Wilhelm, Witt, Zismer

Kataster kontrybucyjny z 1772: Frantz, Ekert, Tiahrt, Ewert, Resdantz, Kraus, Knack, Kremin, Orlowski, Botker, Geritz, Vodt

1881: diakon menonicki Peter Thahrt

Lista strat w I wojnie światowej: Bartel, Behrend, Block, Boldt, Backer, Fandrei, Helke, Holz, Janz, Klinkowski, Kohlmeyer, Liedtke, Machau, Nass, Nippert, Piepke, Redmann, Ring, Sachs, Schlawinski, Schultz, Slotowski, Splitt, Wegner, Will, Worm

Osoby z 1923: Backer (sołtys), Busse (młyn wodny)

Księga adresowa z 1928: Wilhelm Backer (właściciel ziemski, 84ha), Johann Bartel (właściciel ziemski, 64ha), Buhse (młyn), Dziura (zajazd), Epej (karczma), Essig (zajazd), Gielz (kowal), Joppek (akuszerka), Kulczyk (karczma), Else Pollack (właścicielka ziemska, 78ha)

Gospodarze w 1929: Wilhelm Backer, Gerhard Strubing, Bruno Pollack, Jan Bartel, Jan Goertz

Ostatnie rodziny menonickie z 1935: Bartel, A. Goertz, J. Goertz

Rozstrzelani Polacy w 1939: Cybulski, Janik, Luciński

Komisarz obwodowy w czasie okupacji : Oskar Weigt

Księga adresowa z 1941: Schenkel (gościniec), Kriewald (młyn), Hein (stelmach)

Inne: Johann Stobbe (nauczyciel z Mątaw urodzony w WL)


Bibliografia:

  1. 2677 Wabcz, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1911. comp.jpg
  2. APE Malbork, ARK, sygn. 1718, Der evangelischen Begräbnisplatz in Gross Lunau, 1893
  3. M. Bar, Der Adel und der adlige Grundbesitz in Polnisch-Preussen zur Zeit der preussischen Besitzergreifung, 1911, s. 187. comp.jpg
  4. M. Biskup (red.), Dzieje Chełmna i jego regionu. Toruń: TNT, 1968, s. 95, 104, 105, 159, 172, 319, 322. comp.jpg
  5. F. Calsow, General-Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer in Norddeutschland, T. IV Westpreussen, Berlin, 1872, s. 140-141. comp.jpg
  6. Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 91. comp.jpg
  7. J. T. Dziedzic, P. Ossowski, Powiat i miasto Chełmno. Monografja krajoznawcza, Chełmno, 1923, s. 21, 109-110, 172, 192. comp.jpg
  8. J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 35, 124.
  9. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 483. comp.jpg
  10. E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 76-77. comp.jpg
  11. A. Karbowiak, Materyały do dziejów wychowania i szkół w ziemi chełmińskiej 1808-1814 z archiwum nawrzyńskiego Sczanieckich, "Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu", 1900, s. 30.
  12. Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew. pomorskiego, 1923, s. 78-79. comp.jpg
  13. Księga adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego, Toruń, 1929, s. 122-123. comp.jpg
  14. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1242. comp.jpg
  15. A. Mietz, Wiejskie cmentarze protestanckie w dolinie Wisły pod Chełmnem w XVII - XVIII w. Katalog cmentarzy [w:] Rocznik Grudziądzki t. XI. Grudziądz: Polskie Towarzystwo Historyczne, Muzeum w Grudziądzu, 1994, s. 186, 188, 189, 201-202. comp.jpg
  16. K. Rauer, Hand-Matrikel der in sämmtlichen Kreisen des preussischen Staats auf Kreis- und Landtagen vertretenen Rittergüter, 1857, s. 46. comp.jpg
  17. Rys historyczny o Wielkich Łunawach na stronie gminy Chełmno, http://bip.chelmno.ug.gov.pl/artykul/491/3254/wielkie-lunawy
  18. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 8. comp.jpg
  19. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. V, s. 829. comp.jpg
  20. Ślady obecności menonitów w Wielkich Łunawach na podstawie kwerendy Adalberta Goertza. comp.jpg
  21. H. Wiebe, Das Siedlungswerk niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Wiessenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrhunderts, 1952, s. 10, 13, 33, 34, 36, 37, 52, 82, 83, 91-92.
  22. Wielkie Łunawy w internetowym Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1233&q=%C5%82unawy&d=0&t=0

O ile nie zaznaczono inaczej, treść tej strony objęta jest licencją Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 License