Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
![]() |
Opis cmentarza




Położenie
Cmentarz położony na terenie zabudowanym przy głównej drodze biegnącej przez wieś przy posesji nr 19. Od północy sąsiaduje z posesją nr 19, od wschodu i południa z polami uprawnymi, a od zachodu z drogą którą dojechaliśmy.
Podstawowe informacje
Data założenia | 1837? (być może sam początek XIX w.) |
Wyznanie | mennonicko-ewangelicki |
Ówczesna parafia | Górna Grupa (od 1854), Grudziądz (przed 1854); mennonici - zbór w Mątawach |
Status | nieczynny |
Powierzchnia | ~ 0,15 ha |
Nr działki | 106 |
Kształt | prostokąt |
Najstarszy zachowany nagrobek | IV ćw. XIX w. |
Istniejąca dokumentacja | APE Malbork sygn 9/59/0/1850 Der Begräbnisplatz in Sanskau 1837-1911; APE Malbork sygn 9/59/0/1849 Der Begräbnisplatz in Sanskau 1891-1892 |
Zagrożenia | śmieci |
Stan zachowania | UPORZĄDKOWANY, Typ VIa |
Data zamknięcia, likwidacji | 1945?, - |
Roślinność
Drzewa | dąb, jesion, … |
Krzewy | - |
Inne | trawa, bluszcz, … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny.
Nagrobki i inne elementy
Nagrobki | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
Cippusy | NIE | - | - | - | - |
Grobowce | NIE | - | - | - | - |
Krzyże | NIE | - | - | - | - |
Obejścia | NIE | - | - | - | - |
Obeliski | NIE | - | - | - | - |
Mogiły obmurowane | TAK | ? | IV ćw. XIX w. - I poł. XX w. | lastryko, beton, piaskowiec | - |
Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
Postumenty | TAK | ? | IV ćw. XIX w. - I poł. XX w. | lastryko, beton, piaskowiec | - |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
ŁĄCZNIE | > 50 stanowisk | ||||
Elementy | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mur ogrodzeniowy | TAK | - | 2003 | siatka ogrodzeniowa | - |
Brama | TAK | 1 | 2003 | - | brak furtki |
Kościół | NIE | - | - | - | - |
Kaplica | NIE | - | - | - | - |
Inne | NIE | - | - | - | - |
Inskrypcje
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2015
fot. Karolina Falleńczyk, 2015
fot. Roman Kraiński, 2014
Renowacja
Renowację dokonano w 2003 roku w ramach realizacji programu "Kultura bliska 2002" organizowanego przez Fundację Wspomagania Wsi. Organizatorem i koordynatorem akcji porządkowo-renowacyjnej był ówczesny dyrektor GOKSIRu w Górnej Grupie, Pan Jan Kalinowski. Akcja nie byłaby możliwa bez pomocy UG Dragacz. Wykarczowano zbędną roślinność, dzięki czemu cmentarz "wyszedł" na światło dzienne, dokonano oprysku biobójczego, część postumentów postawiono na swoim miejscu, utworzono ogrodzenie. W programie wspomniano także o tablicy informacyjnej jednak nie zastaliśmy jej.
Osadnictwo w Wielkim Zajączkowie.
Historia
Najstarsze informacje o Wielkim Zajączkowie pochodzą z 1339. W czasach krzyżackich wieś wchodziła w skład komturii pokrzywnickiej, a od 1416 rogozińskiej. Ok. 1400 nadano Zajączkowo niejakiemu Cunke - wówczas istniała wieś i folwark. W okresie I Rzeczpospolitej wieś wchodziła w skład starostwa rogozińskiego. Ówczesny starosta rogoziński Jan Dulski sprowadził na tereny Zajączkowa i Mątaw osadników olęderskich z Żuław Gdańskich. Kontrakt podpisano 03.02.1568 r. Był to najwcześniejszy kontrakt jaki podpisano na terenie dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego. Nowych przybyszy osadzono na terenie Mątaw i części Wielkiego Zajączkowa zwanej Małym Zajączkowem. Tak się bowiem składa, że od 1590 r. obszar wsi Mątawy, Wielkie Zajączkowo, Małe Zajączkowo tworzyły osobną tenutę zajączkowską - wydzieloną część starostwa rogozińskiego, która była dzierżawą wieczystą. Zarządzał ją od 1590 Reinhold Heidenstein, sekretarz króla Zygmunta III, a kolejnymi administratorami byli jego potomkowie. Ważne by to podkreślić albowiem zysk z czynszu płaconego przez olędrów czerpał właśnie tenutariusz, a nie król. Na tereny Wielkiego Zajączkowa pierwszych olędrów sprowadzono w 1601 r. Wśród kolonistów byli także mennonici. Lustracja z 1624 mówi o 18 gospodarstwach menonickich w Wielkim Zajączkowie. Prócz Wielkiego i Małego Zajączkowa cały czas istniał folwark Zajączkowo. Od 1710 r. tenutariuszem była rodzina Potockich, która do 1773 władała Zajączkowem Wielkim, a do 1786 Zajączkowem Małym.
Mieszkańcy w większości ewangelicy należeli od 1854 r. do parafii ewangelickiej w Górnej Grupie, przedtem uczęszczali do kościoła ewangelickiego w Grudziądzu albo w Nowem. Mennonici należeli do zboru w Mątawach. Na miejscu funkcjonowała jednoklasowa szkoła ewangelicka, która po odzyskaniu niepodległości przemianowano na polskojęzyczną szkołę powszechną. Działała także mleczarnia. Folwark (a w zasadzie 2 folwarki) w 1906 zmienił status z obszaru dworskiego na wieś gminną. Pierwszy spis powszechny z 1921 naliczył łącznie 89% protestantów. Udział menonitów wynosił wtedy 12 dla Zajączkowa Małego i 5 dla Wielkiego. W 1931 Małe liczyło 15 menonitów, a Wielkie 4.
W historii wsi zdarzyły się 3 wielkie powodzie: 1765, 1855, 1924.
Ludzie
Pierwsi osadnicy olęderscy z 1568: Tomasz Janssen, Piotr Janssen, Leonard van Rho, Bernard van Baygen, Andrzej Unrauh
Lista strat w I wojnie światowej zawiera następujące nazwiska: Balzer, Bluhm, Bunkrat, Bohm, Czerwankowski, Folgmann, Franz, Gaede, Goertz, Hageleit, Herrmann, Kanderski, Kantelberg, Lemke, Mallon, Penner, Perkowski, Potraks, Richert, Schewe, Schielke, Schlieter, Schmidt, Schwarz, Schotzau, Steinkraus, Thies, Thom
Kalendarz nauczycielski z 1925 r. wymienia nauczycielkę: Michał Skrzypczak
Księga adresowa z 1928 r. wymienia następujące nazwiska: Bartel, Bodammer (zajazd), Bunk (kołodziej), Ewert, Folgmann (wiatrak), Gruszewski (szewc), Hunwiker (nabiał), Jahnke, Meister (kowal), Muller, Schumann (młyn), Tryart, Weiner
Księga telefoniczna z 1939 r. wymienia następujące nazwiska: Rachau (właściciel ziemski), Werner (właściciel dóbr)
Bibliografia:
- 2478 Feste Coubiere, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1900.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 532-533.
- Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 58.
- J. Kalinowski, Realizacja programu "Ratujmy cmentarze naszych przodków", 2003, http://goksirggrupa.republika.pl/fototeka_pliki/cmentarze.htm
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1245.
- Z. Ludkiewicz, Osady holenderskie na Nizinie Sartowicko-Nowskiej, Toruń-Warszawa, 1934, s. 16, 17, 19, 30, 31, 32, 33, 37, 50, 51, 73, 76, 79, 80, 84, 86, 88, 99, 134.
- H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preußischer Landkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1473-1873, Band II, "Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, 1886-1888, H. 17-19", s. 295-297.
- A. Mańkowski, J. Paczkowski, Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim, malborskim w 1664, Toruń: TNT, 1938, s. 91-94.
- A. Mączak, Olędrzy i gburzy w dzierżawie zajączkowskiej województwa pomorskiego, "Zapiski Historyczne", t. XLI, z. 4, 1976.
- K. Mikulski, Zarys dziejów osadnictwa olęderskiego w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem woj. bydgoskiego), "Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu", 1996, z. 1, s. 107.
- M. Skiwska, Mennonici na terenie basenu grudziądzkiego XVI - XVIII wieku, Grudziądz, 2002, s. 15, 16, 34, 38, 50, 51, 54, 68, 73, 76, 84, 85, 88, 90.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 52.
- Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów, Bydgoszcz, 1939, s. 78, 80.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XIV, s. 289.
- Wielkie Zajączkowo w Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online, http://gameo.org/index.php?title=Gro%C3%9F_Sanskau_%28Kuyavian-Pomeranian_Voivodeship,_Poland%29
- Wielkie Zajączkowo w Katalogu zabytków osadnictwa olęderskiego, http://holland.org.pl/art.php?kat=obiekt&id=503
- Zdjęcia cmentarza w Wielkim Zajączkowie na Marienburg.pl, http://www.marienburg.pl/viewtopic.php?t=7662