Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony przy nieutwardzonej drodze leśnej, w sąsiedztwie dawnej kantorówki. Najlepiej z Osieka nad Wisłą udać się w kierunku Łegu-Osieku, a gdy miniemy tamtejszy cmentarz ewangelicki to jedziemy dalej, ok. 3,6 km.
Podstawowe informacje
| Data założenia | I. pol. XVII w. (ok. 1630) |
| Wyznanie | menonicki, potem ewangelicki |
| Ówczesna parafia | Osówka (od 1838), przedtem Lipno (1793-1838), we wsi kantorat |
| Status | nieczynny |
| Powierzchnia | ~0,40 ha |
| Nr działki | nie wyodrębniono, na terenie działki nr 41 |
| Kształt | prostokąt |
| Najstarszy zachowany nagrobek | 1897 |
| Istniejąca dokumentacja | ? |
| Zagrożenia | śmieci, odpady budowlane, dewastacja |
| Stan zachowania | UPORZĄDKOWANY, Typ VI |
Cmentarz wpisany do rejestru zabytków w czerwcu 2018 roku (podać nr rejestru).
Roślinność
| Drzewa | dąb, sosna, … |
| Krzewy | lilak, grochodrzew, dzika róża, … |
| Inne | trawa, … |
Układ cmentarza czytelny. Brak pomników przyrody.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | TAK | 2 | 1906, 1934 | żeliwo | ażurowy i pełny |
| Mogiły obmurowane | TAK | > 37 | k. XIX - I poł XX w. | lastryko, beton, piaskowiec | 5 jest zakryta płytami poziomymi |
| Mogiły ziemne | TAK | ? | ? | - | |
| Pola grobowe | NIE | - | - | - | - |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Postumenty | TAK | 20 | k. XIX w. - I poł. XX w. | lastryko, beton, piaskowiec | przy mogiłach obmurowanych i osobno, 2 destrukty |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
| RAZEM | > 41 stanowisk | ||||
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | - | - | - | - | - |
| Brama | NIE | - | - | - | - |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Inne | TAK | 1 | ? | beton | dzwonnica w południowo-wschodnim skraju, stała przy pierwotnym wejściu na cmentarz |
Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2016; fot. Tymoteusz Słowikowski, 2014;
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2016
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
 |
| fot. 25 |
 |
| fot. 26 |
 |
| fot. 27 |
 |
| fot. 28 |
 |
| fot. 29 |
 |
| fot. 30 |
 |
| fot. 31 |
 |
| fot. 32 |
 |
| fot. 33 |
 |
| fot. 34 |
 |
| fot. 35 |
 |
| fot. 36 |
 |
| fot. 37 |
 |
| fot. 38 |
 |
| fot. 39 |
 |
| fot. 40 |
 |
| fot. 41 |
 |
| fot. 42 |
 |
| fot. 43 |
 |
| fot. 44 |
 |
| fot. 45 |
 |
| fot. 46 |
 |
| fot. 47 |
 |
| fot. 48 |
 |
| fot. 49 |
 |
| fot. 50 |
 |
| fot. 51 |
 |
| fot. 52 |
 |
| fot. 53 |
Renowacja
Pierwszą instytucją, która zainteresowała się cmentarzem była szkoła podstawowa w Czernikowie. W latach 2005-2006 wykonano pierwszą dokumentację zabytku, zaś w 2008 mieszkańcy kantorówki przeprowadzili wycinkę krzaków. Właściwa renowacja nastąpiła w 2010 roku. Brali w niej udział studenci oraz dzieci z SP w Czernikowie, a oficjalnym wykonawcą było stowarzyszenie "Czyż nie" w ramach projektu "Tak Trzeba". Akcję polegająca na usunięciu części zbędnej roślinności powtórzono w 2012 roku przez nieformalną grupę "Tak Trzeba". Cmentarz znajduje się pod opieką SP w Osówce i SP w Steklinie. Nie ulega wątpliwości, że jest okresowo koszony.
W 2018 roku cmentarz wraz z dzwonnicą i kantorówką zostały wpisane do rejestru zabytków. Z tej okazji 7 lipca 2018 roku odbyło się symboliczne zawieszenie dzwonu pamięci połączone z modlitwą ekumeniczną i pieśniami ewangelickimi. Organizatorem było stowarzyszenie "Czyż-nie" z Czernikowa.
Pod koniec lutego 2019 roku okazało się, że Generalny Konserwator Zabytków podtrzymał decyzję o wpisie kantorówki, cmentarza i dzwonnicy do rejestru zabytków. Sprzeciwiała się temu Energa widząca w zabytku przeszkodę dla planowanej tamy.
Osadnictwo we Włęczu
Historia
Wieś olęderska Włęcz została założona między 1626, a 1630 jako jedna z pierwszych tego typu na terenie ziemi dobrzyńskiej. Wówczas mieszkańcami byli protestanci, najpewniej menonici, którzy oprócz swoich gospodarstw założyli cmentarz. Potop szwedzki i wynikająca z niego zapaść społeczna oraz gospodarcza spowodowały całkowite zniszczenie miejscowości. Odnowienie osadnictwa, które spowodowało zmianę menonitów na luteran nastąpiło w 1706. Wówczas Włęcz wchodził w skład klucza majątkowego Zielińskich ze Skępego. W 1740 powstał Rumunek Włęcz na południe od Wilczych Kątów.
Włęcz posiadał kantorat podlegający od 1838 roku pod parafię ewangelicko-augsburską w Osówce. Wzmianka o jego istnieniu oraz o cmentarzu znajduje się w wizytacji parafialnej z 1781. Szkoła od 1840 z kantoralnej stała się elementarna, co nie oznacza, że zlikwidowano kantorat. Dom kantora stoi przy cmentarzu do dziś, podobnie jak dzwonnica zaś szkoła spłonęła w 1945. Pierwszy spis powszechny z 1921 wykazał, że blisko 95% mieszkańców było ewangelikami.
Ludzie
Gospodarze w 1740: Michael Sandau, Christoph Sandau, Marianna Jabs, Johann Netzel, Peter Schultz, Peter Braun, Christian Sandau, Johan Bonkowski, Paul Maron, Jakob Moltzahn, Matthaus Lesniewski
Gospodarze w 1792: Martin Maron, Jakob Dahm, Peter Schultz, Goittfried Tetzlaff, Martin Witzke, Johann Sandau, Jacob Moltzahn, Michael Sandau, Franciszek Lisnowski, Martin Bunkowski, Michael Dars, Christoph Bunkowski, Georg Minklay, Heinrich Moltzahn, Peter Krause
Gospodarze w 1801: Daniel Sieg, Georg Minklei, Christian Bonkowski, Martin Bonkowski, Michael Daase, Michael Sandau, Johann Sandau, Martin Maltzahn, Martin Witzke, Peter Schultz, Friedrich Damer, Paul Maron
Mieszkańcy z czasów II wojny światowej: Heinrich Bensler, Jakob Schielke, Adolf Bonkowski, Adolf Sonnenberg, Heinrich Lange, Benjamin Fleming, Rudolf Bensler, Heinrich Sonnenberg, Ernst Tober, Eduard Jabs, Adolf Bensler, Adolf Bohm, Adolf Feldt, Adolf Molzahn, Hermann Molzanhn, Heinrich Pankratz, Eduard Golnick, Gustaw Rutter, Albert Flar, Gustav Pfipke, Otto Pfipke, Robert Schiemann, Emilie Sonnenberg, Adolf Schwarzrock, Adolf Braun, Gustaw Schiemann, Hermann Fenske, Wilhelm Minklei, Otto Nell, Otto Braun, Eduard Fanzlau, Eduard Kuntop, Hermann Finger, Hermann Haack, Gustav Raduhn, Paulienen Maretzki, Walter Kruger, Julius Bottke, Albert Dorn, Adolf Sonnenberg, Heinrich Wiese, Friedrich Wengert, Emma Stolz, Albert Rossol, Jakob Jabs, Eduard Bensler, Rudolph Bonkowski, Adolf Bensler, Eduard Bonkowski, Eduard Nonneprediger, Heinrich Jabs, Emil Bensler, Rudof Gurske, Emil Kausch
Bibliografia:
- 3179 Nessau, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, OKH/G StdH, 1944.
- Akcja "Tak Trzeba". Ratujmy cmentarz!, "Gazeta Pomorska", wyd. internetowe, 21.04.2010, http://www.pomorska.pl/wiadomosci/torun/art/7134921,akcja-tak-trzeba-ratujmy-cmentarz,id,t.html
- E. H. Busch, Beitrage zur Geschichte und Statistik des Kirchen und Schulwesens der Ev.-Augsburg. Gemeinden im Konigreich Polen, Leipzig, 1867, s. 183.
- Cmentarz we Włęczu na stronie AktywnaWieś, http://www.aktywnawies.pl/cmentarz-ewangelicko-augsburski-we-wleczu,at109,l1.html
- Cmentarz we Włęczu na stronie UpstreamVistula, 2008.
- E. Eichelkraut, Gemeinde Czernikowo, Wuppertal, 1994, s. 38-39, 65.
- E. Eichelkraut, Deutsche Dörfer im Kreis Lipno, Dobriner Land (Polen). Band II, Wuppertal, 2000, s. 107-126.
- P. Gałkowski, Genealogia ziemiaństwa ziemi dobrzyńskiej XIX - XX wieku, Rypin, 1997, s. 220.
- W. Gawarecki, Opis topograficzno - historyczny Ziemi Dobrzyńskiéy, Płock, 1825, tabelka na końcu.
- M. Grzybowski, Katolickie kaplice dworskie oraz miesjca kultu innowierców na Mazowszu w drugiej połowie XVIII w. Materiały źródłowe z wizytacji kościelnych, "Studia Płockie", 1985, t. 13, 282.
- E. Kneifel, Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939. Eine Parochialgeschichte in Einzeldarstellungen. Vierkirchen über München : Selbstverlag des Verfassers, 1971, s. 62-63.
- E. Kneifel, Geschichte der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen. Winsen an der Luhe: Selbstverlag, 1964, s. 112.
- A. Mietz, J. Pakulski, Z. Waszkiewicz, Z dziejów mniejszości wyznaniowych w gminie Czernikowo, Toruń: 1998, s. 257-282.
- M. Przybył, Włęcz. Udało się ocalić kolejne ewangelickie nagrobki, "Gazeta Pomorska", wyd. internetowe, 12.05.2010, http://www.pomorska.pl/wiadomosci/torun/art/7140803,wlecz-udalo-sie-ocalic-kolejne-ewangelickie-nagrobki,id,t.html
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 1, Miasto Stołeczne Warszawa, Województwo Warszawskie. Warszawa: GUS, 1925, s. 65.
- S. Spandowski, Archeologia pamięci w gminie Czernikowo, "Nowości", wyd. internetowe z 31.05.2010, http://nowosci.com.pl/172346,Archeologia-pamieci-w-gminie-Czernikowo.html
- S. Spandowski, Na ratunek wiosce duchów, "Nowości", wyd. internetowe, 22.04.2010, http://nowosci.com.pl/168792,Na-ratunek-wiosce-duchow.html
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa, 1880-1902, t. XIII, s. 696.
- Włęcz (gmina Czernikowo). Akcja "Tak Trzeba", "Gazeta Pomorska", 12.05.2010, http://www.pomorska.pl/galeria/art/7437089,wlecz-gmina-czernikowo-akcja-tak-trzeba,id,t.html
- A. Zglińska, Ministerstwo podjęło decyzję – chata we Włęczu pod ochroną! A miała być przeszkodą dla tamy…, "Poza Toruń", wyd. internetowe z 26.02.2019.
- Zmiana studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego Gminy Czernikowo, Czernikowo, 2013, s. 64.