Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
![]() |
Opis cmentarza

Położenie
Cmentarz położony na południowy zachód od centrum wsi w polu. W Skarpie jadąc drogą wojewódzką nr 241 w kierunku Tucholi dojeżdżamy do drogowskazu informującego o drodze na lewo w kierunku Zalesia (3 km). Skręcamy w lewo drogę gruntową. Po ok. 1 km skręcamy w lewo, a po dalszych 300 metrach tuż za gospodarstwem widzimy charakterystyczny zagajnik. Tam jest cmentarz sąsiadujący od północy i zachodu z terenem gospodarstwa, a od wschodu i południa z polem uprawnym.
Podstawowe informacje
Data założenia | co najmniej 1808 |
Wyznanie | ewangelicki |
Ówczesna parafia | Włościbórz (od 1901), Sępólno (1772-1901, pierwszy zbór w 1570) |
Status | nieczynny |
Powierzchnia | ~0,38 ha |
Nr działki | 115 |
Kształt | zbliżony do kwadratu |
Najstarszy zachowany nagrobek | 1900 |
Istniejąca dokumentacja | APE Malbork, sygn. 9/59/0/1592 Der evangelische Begräbnisplatz in Salesch, 1808-1809 |
Zagrożenia | śmieci, likwidacja |
Stan zachowania | ZŁY, Typ III |
Data zamknięcia, likwidacji | 1945?, ? |
Roślinność
Drzewa | dąb, klon, … |
Krzewy | lilak |
Inne | trawa, … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza częściowo czytelny.
Nagrobki i inne elementy
Nagrobki | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
Cippusy | NIE | - | - | - | - |
Grobowce | NIE | - | - | - | - |
Krzyże | TAK | 2 | 1902 i 1914 | żeliwo | prawdopo. oba powstały przynajmniej w 1914 |
Obeliski | NIE | - | - | - | - |
Mogiły obmurowane | TAK | >20 | I poł. XX w. | lastryko, beton | |
Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
Pola grobowe | TAK | 2 | I poł. XX w. | beton | z postumentami (beton, granit) |
Postumenty | TAK | 4 | I poł. XX w. | granit, beton, piaskowiec | 3 bez mogił |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
ŁĄCZNIE | > 27 stanowisk | ||||
Elementy | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
Brama | TAK | 1 | k. XIX / p. XX w. | cegła, żeliwo | fragmenty słupków bez furty |
Kościół | NIE | - | - | - | - |
Kaplica | NIE | - | - | - | - |
Inne | NIE | - | - | - | - |
Inskrypcje - fot. Karolina Falleńczyk, 2015
Galeria zdjęć
fot. Karolina Falleńczyk, 2015
Renowacja
Nie przeprowadzono. Cmentarz wspomniany jest w SUIKZP natomiast nie ma o nim wcale mowy w POMie.
Osadnictwo w Zalesiu
Historia
Zalesie to dawny majątek szlachecki oraz wieś. Pierwszą informacje napotykamy w 1420. Właścicielami wówczas i jeszcze w drugiej połowie XVI wieku byli Radziccy. Do 1622 Zalesie wchodziło w skład tzw. klucza droździennickiego (od Droździennicy w pow. tucholskim). Wtedy właścicielem był Heidenstein-Sulerzycki (co najmniej do 1653). Kolejny właściciel Jan Raczyński sprowadził w IV. ćw. XVII wieku osadników luterańskich. Następnym znanym właścicielem był Puttkamer, a dalej Zieliński (od przynajmniej 1735 do co najmniej 1789). Po nim gospodarzyli: Besser, Prądzyński, Łaszewski i Goldner. Od co najmniej 1857 Zalesie było w rękach Carla Wegnera, właściciela majątku we Włościborzu, a od co najmniej 1867 jego syn również Carl. W 1895 dobra nabył niejaki Wilnow, który najpóźniej w 1903 sprzedał je Louisowi Orlandowi. Ten między 1903, a 1909 sprzedał Zalesie komisji kolonizacyjnej. Po odzyskaniu niepodległości największymi właścicielami ziemskimi w Zalesiu byli Busse i Prądzyński. Najprawdopodobniej jeden z nich był właścicielem dworu wybudowanego przez Wegnerów.
Jak już wspomniano luteranie pojawili się w Zalesiu dzięki Janowi Raczyńskiemu w IV. ćw. XVII wieku. Warto wspomnieć, że istniał tu kościół katolicki od co najmniej końca XVI w. Za czasów Raczyńskiego podupadł i został przyłączony do parafii w Wielkiej Klonii. Dopiero Ignacy Zieliński odbudował kościół. Wtedy na fali kontrreformacji luteranie zostali prawdopodobnie przepędzeni gdyż w 1744 było ich jedynie 3 osoby. Z pewnością sytuacja zmieniła się po zaborze pruskim. Ostatecznie kościół znów podupadł i został rozebrany w 1788, a wyposażenie przeniesione do kościoła w Wałdowie. Już gdy majątek był w posiadaniu Wegnerów, w 1868 protestanci liczyli 62% mieszkańców. Podlegali pod parafię w Sępólnie Krajeńskim, a od 1901 pod nowo utworzoną we Włościborzu. W latach 80. XIX w. liczyli średnio 67% populacji (majątek i wieś stanowiły odrębne byty administracyjne), w 1921 roku 72% i zapewne miało to związek z wykupieniem części terenu przez komisję kolonizacyjną. W kolejnych latach ilość ewangelików jednak spadała. W 1938 było ich 34%.
Ludzie
Lista strat z I wojny światowej: Beller, Deyk, Gatz, Graul, Jahr, Kiesel, Kloss, Konitzer, Kuchenbecker, Lettau, Mahltig, Malischewski, Mauer, Prill, Schlum, Schmidt, Schramm, Schufrieder, Sieg, Wiezyk
Nauczyciele w 1925: Teodor Kiełpikowski
W księdze adresowej z 1928 r. wymieniono nazwiska: Busse (właściciel ziemski), Hoppe (kowal), Lutowski (szewc), Prądzyński (właściciel ziemski), Schulz (karczma)
Bibliografia:
- 2471 Camin, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1874.
- APE Malbork, sygn. 9/59/0/1592 Der evangelische Begräbnisplatz in Salesch, 1880-1890
- F. Calsow, General-Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer in Norddeutschland, T. IV Westpreussen, Berlin, 1872, s. 128-129.
- Dwór w Zalesiu na stronie powiatu sępoleńskiego, https://www.powiat-sepolno.pl/462,dwor-w-zalesiu.html
- J. Dorawa, Szkice z dziejów wsi podsępoleńskich, [w:] "Dzieje Sępólna Krajeńskiego" pod red. Z. Biegańskiego, 2010, s. 538-539.
- J. Fankidejski, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej : podług urzędowych akt kościelnych, 1880, s. 312-313.
- Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche, Berlin, 1880, s. 14-15.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 492-494.
- Informacje o Zalesiu na stronie powiatu sępoleńskiego, https://www.powiat-sepolno.pl/234,zalesie.html
- Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 51.
- E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 17-18.
- J. Krzepela, Rody ziem pruskich, cz. I, Kraków, 1927, s. 113.
- Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew. pomorskiego, 1926, s. 316-317.
- Księga adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego, Toruń, 1929, s. 480.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1245.
- Plan Odnowy Miejscowości Zalesie na lata 2008-2015, 2008, http://www.bip.gmina-sepolno.pl/?cid=753
- Provinz Westpreussen / im Auftrag der Landwirtschaftskammer unter Mitwirkung der Königlichen Behörden der Provinz, 1909, s. 180-181.
- K. Rauer, Hand-Matrikel der in sämmtlichen Kreisen des preussischen Staats auf Kreis- und Landtagen vertretenen Rittergüter, 1857, s. 55.
- F. W. F. Schmidt, Der Der Kreis Flatow in seinem gesammten Beziehungen, Thorn, 1867, s. 96, 291, 300, 302.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 43.
- Studium Uwarunkowań i Zagospodarowania Przestrzennego gminy Sępólno Krajeńskie. Cz. I. Uwarunkowania, 2010, s. 57, 58, 61
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XIV, s. 343.
- Westpreussisches Güter-Adressbuch, Stettin, 1903, s. 100-101.
- M. Wojciechowski, Powiat sępoleński w latach 1920-1939, Sępólno Krajeńskie, 2009, s. 148.