Cmentarz ewangelicki - Zboże
Położenie cmentarza - mapy
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony na południowy zachód od centrum wsi przy drodze wojewódzkiej nr 241. Jadąc z Sępólna Krajeńskiego w stronę Więcborka, ok. 500 metrów za obszarem zabudowanym wsi Zboże mamy drogę skręcającą w prawo (w stronę dworu), w którą wjeżdżamy. Po prawej stronie widzimy przystanek PKS i sosny za nim. Za sosnami jest cmentarz. Od północy i wschodu sąsiaduje z polem uprawnym, od południa z drogą którą dojechaliśmy, a od zachodu z kaplicą rzymskokatolicką parafii pw. Wniebowzięcia NMP i Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Więcborku.
Podstawowe informacje
| Data założenia |
XIX w. (I poł.?) |
| Wyznanie |
ewangelicki |
| Ówczesna parafia |
Sępólno (od 1772, pierwszy zbór w 1570). Na miejscu kaplica szkolna. |
| Status |
nieczynny |
| Powierzchnia |
~0,17 ha |
| Nr działki |
nie wyodrębniono, na terenie 22 |
| Kształt |
prostokąt |
| Najstarszy zachowany nagrobek |
I poł. XX w. |
| Istniejąca dokumentacja |
APE Malbork, sygn. 9/59/0/1583 Der Begräbnisplatz in Grünlinde, 1891 |
| Zagrożenia |
śmieci, likwidacja |
| Stan zachowania |
LAPIDARIUM, Typ IIb |
| Data zamknięcia, likwidacji |
1948?, ? |
Biorąc pod uwagę długą tradycję protestantyzmu w Zbożu cmentarz być może powstał w I poł XIX, a nie jak twierdzi SUIZKP w II poł. XIX w. Od co najmniej 1891 r. miał charakter komunalny.
Cmentarz był większy i zajmował 0,31 ha (tzn zajmował niemal całą dzisiejszą działkę nr 22). Widać to na mapie WIG z 1937. Pomniejszony w wyniku utworzenia po jego zachodniej stronie kaplicy należącej do parafii pw. Wniebowzięcia NMP i Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Więcborku.
Roślinność
| Drzewa |
dąb, brzoza, sosna, … |
| Krzewy |
lilak |
| Inne |
trawa, … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza nieznany z powodu jego likwidacji w większej części.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Cenotafy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Cippusy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Grobowce |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Krzyże |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Obeliski |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Mogiły obmurowane |
TAK |
25 |
I poł. XX w. |
lastryko, beton |
1 posiada marblitową tablicę inskrypcyjną |
| Mogiły ziemne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Płyty poziome |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Płyty pionowe |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Pola grobowe |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Postumenty |
TAK |
3 |
I poł. XX w. |
kamień polny, granit |
2 z widocznymi inskrypcjami |
| Przyścienne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| ŁĄCZNIE |
? |
| Elementy |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Brama |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Kościół |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Kaplica |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Inne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
Inskrypcje - fot. Karolina Falleńczyk, 2015
Galeria zdjęć
fot. Karolina Falleńczyk, 2015
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
Renowacja
Cmentarz w znakomitej większości ogołocony z nagrobków. Nie wiadomo kiedy dokonano likwidacji. Pozostawiono 3 kamienne postumenty i ok. 25 mogił obmurowanych stanowiących najprawdopodobniej lapidarium. Wg danych z SUIZP gminy Sępólno Krajeńskie (na podstawie karty cmentarnej) cmentarz zajmował 0,31 ha, a nie tak jak dziś 0,17 ha - teren otoczony sosnami. Oznacza to, że na terenie cmentarza wybudowano kaplicę.
Osadnictwo w Zbożu
Historia
Pierwsza wzmianka pochodzi z 1453 roku. Była to wieś szlachecka należąca do rodu Ostrorogów. W 1773 była dobrem rodziny Potulickich. Michał Potulicki przekazał kawałek ziemi Michałowi Beckowi. Zboże przeżyło w swojej historii dwa wielkie pożary, w 1786 i w 1896. Nazwę na Grünlinde zniemczono w 1876 r. W okresie międzywojennym resztówka należała do polskiej rodziny Przybylskich. Po 1945 utworzono PGR.
Z zabudowy pozostał m. in. dwór z 1890 i szkoła ewangelicka z 1898 r. aczkolwiek tradycje protestanckie sięgają nawet roku 1620. Wg opracowań po zburzeniu w wymienionym roku zboru w Sępólnie, wierni udawali się do Zboża na modlitwę w kaplicy, którą utworzono poprzez przekształcenie połowy domu w miejsce modlitwy. Kaplica ta czynna była do 1718 gdy została ewangelikom odebrana. Kolejna kaplica (już na pewno szkolna) powstała jeszcze w I poł. XVIII w. i zapewne została strawiona przez pożar.
Ewangelicy ze Zboża podlegali od 1772 r. parafii w Sępólnie Krajeńskim gdzie pierwszy zbór założono już w 1570. Po zburzeniu tegoż, wspomnianym wyżej, korzystali z miejscowej kaplicy, która została zastąpiona kaplicą szkolną. W 1766 r mieszkał tu tylko 1 katolik i aż 148 ewangelików, latach 80. XIX w. protestanci stanowili 86% mieszkańców, w 1921 75%, w 1938 54%.
Ludzie
Lista strat z I wojny światowej: Behnke, Belka, Blesin, Bublitz, Bottcher, Czichy, Ebendt, Engel, Frase, Grigull, Guhlke, Hass, Heinrich, Jaster, Kaatz, Kaczmarek, Kaplanowski, Kruger, Loper, Marx, Maslowski, Meier, Neils, Pahl, Pankow, Pattke, Poppel, Radtke, Schliep, Schliechter, Schmidt, Schneider, Schwanenberg, Steinke, Wegner, Wiederhoft, Wiese, Zempel, Zielke, Zutz
Nauczyciele w 1925: Edmund Wenda, Elza Boettcher
W księdze adresowej z 1928 r. wymieniono nazwiska: Bartz (ślusarz), Bublitz (właściciel ziemski), Karau (właściciel ziemski), Kuhn (kowal), Pahl (właściciel ziemski), Przybylski (właściciel ziemski, cegielnia), Schmidt (młyn), Wanslich (właściciel ziemski), Wiederhoft (właściciel ziemski), Zempel (wyroby tytoniowe)
W księdze adresowej z 1941 r. wymieniono nazwiska: Bartz (ślusarz), Kuhn (kowal), Quast (młyn), Zempel (zajazd),
Bibliografia:
- 2671 Pempersin, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1874.
- APE Malbork, sygn. 9/59/0/1583 Der Begräbnisplatz in Grünlinde, 1891
- Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 93.
- Dwór w Zbożu na stronie PolskieZabytki.pl, http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1459/Zboze/ [dostęp: 01.11.2015]
- J. Dorawa, Szkice z dziejów wsi podsępoleńskich, [w:] "Dzieje Sępólna Krajeńskiego" pod red. Z. Biegańskiego, 2010, s. 538-539.
- I. Geppert, Dzieje ziemi nakielskiej aż do pierwszego rozbioru Polski, [w:] Krajna i Nakło. Studja i rozprawy wydane z okazji pięćdziesięciolecia gimnazjum im. Bolesława Krzywoustego w Nakle, 1926, s. 100.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 492-494.
- Informacje o Zbożu na stronie powiatu sępoleńskiego, http://www.powiat-sepolno.pl/235,zboze.html [dostęp: 01.11.2015]
- Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 51.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1246.
- A. Mietz, Archidiakonat kamieński archidiecezji gnieźnieńskiej. Struktura terytorialna i stan kościołów w czasach staropolskich 1512-1772, Włocławek: Lega, 2005, s. 85, 107.
- P35 S25 E WIELOWICZ, 1:25 000, WIG, 1937.
- F. W. F. Schmidt, Der Der Kreis Flatow in seinem gesammten Beziehungen, Thorn, 1867, s. 271.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 43.
- Studium Uwarunkowań i Zagospodarowania Przestrzennego gminy Sępólno Krajeńskie. Cz. I. Uwarunkowania, 2010.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XIV, s. 528-529.
- M. Wojciechowski, Powiat sępoleński w latach 1920-1939, Sępólno Krajeńskie, 2009, s. 147.
- Zdjęcia cmentarza w Zbożu na stronie powiatu sępoleńskiego, http://www.powiat-sepolno.pl/253,cmentarz-zboze.html [dostęp: 01.11.2015]
