Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony w bezpośrednim sąsiedztwie Gimnazjum nr 3 im. Ziemi Nadwiślańskiej w Zbrachlinie. Od północy sąsiaduje z terenem szkoły, od wschodu z nieużytkami, od południa z boiskiem, a od zachodu z drogą.
Podstawowe informacje
| Data założenia | 1893 |
| Wyznanie | ewangelicki |
| Ówczesna parafia | Wałdowo (od 1904), Gruczno (1887-1904), Świecie (przed 1887) |
| Status | nieczynny |
| Powierzchnia | 0,16ha |
| Nr działki | 46 |
| Kształt | prostokąt |
| Najstarszy zachowany nagrobek | k. XIX w. |
| Istniejąca dokumentacja | APE Malbork, sygn. 9/59/0/1869 Der Begräbnisplatz in Zbrachlin, 1893 |
| Zagrożenia | dewastacja, śmieci |
| Stan zachowania | ZŁY, Typ III |
| Data zamknięcia, likwidacji | 1945?, - |
Roślinność
| Drzewa | lipa, klon, akacja, … |
| Krzewy | lilak, grochodrzew, … |
| Inne | trawa, pokrzywy, bluszcz, barwinek, … |
Układ cmentarza czytelny. Istnieje aleja lipowa ciągnąca się od bramy do połowy cmentarza. Brak pomników przyrody.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły obmurowane | TAK | 61 | I poł. XX w. | lastryko, beton | w tym 30 dziecięcych |
| Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | TAK | 3 | I poł. XX w. | żeliwo | obejścia niekompletne, wewnątrz postumenty |
| Postumenty | TAK | 18 | I poł. XX w. | beton, piaskowiec, lastryko | 4 osobno i 14 przy mogiłach |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| Inne | TAK | 3 | I poł. XX w. | beton, lastryko | 3 destrukty |
| RAZEM | 68 stanowisk | ||||
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
| Brama | NIE | - | - | - | - |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Krzyż | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2016;
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2016
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
|
| fot. 16 |
|
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
 |
| fot. 25 |
 |
| fot. 26 |
 |
| fot. 27 |
 |
| fot. 28 |
 |
| fot. 29 |
 |
| fot. 30 |
 |
| fot. 31 |
 |
| fot. 32 |
 |
| fot. 33 |
 |
| fot. 34 |
 |
| fot. 35 |
 |
| fot. 36 |
 |
| fot. 37 |
 |
| fot. 38 |
 |
| fot. 39 |
 |
| fot. 40 |
 |
| fot. 41 |
 |
| fot. 42 |
 |
| fot. 43 |
 |
| fot. 44 |
 |
| fot. 45 |
 |
| fot. 46 |
 |
| fot. 47 |
 |
| fot. 48 |
 |
| fot. 49 |
 |
| fot. 50 |
 |
| fot. 51 |
 |
| fot. 52 |
 |
| fot. 53 |
 |
| fot. 54 |
 |
| fot. 55 |
 |
| fot. 56 |
 |
| fot. 57 |
 |
| fot. 58 |
 |
| fot. 59 |
 |
| fot. 60 |
 |
| fot. 61 |
 |
| fot. 62 |
 |
| fot. 63 |
 |
| fot. 64 |
 |
| fot. 65 |
 |
| fot. 66 |
 |
| fot. 67 |
 |
| fot. 68 |
 |
| fot. 69 |
 |
| fot. 70 |
 |
| fot. 71 |
 |
| fot. 72 |
 |
| fot. 73 |
 |
| fot. 74 |
 |
| fot. 75 |
 |
| fot. 76 |
 |
| fot. 77 |
 |
| fot. 78 |
 |
| fot. 79 |
 |
| fot. 80 |
 |
| fot. 81 |
 |
| fot. 82 |
 |
| fot. 83 |
 |
| fot. 84 |
fot. Karolina Falleńczyk, 2016
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
 |
| fot. 25 |
Renowacja
Na cmentarzu nie występują krzaki, co jest zasługą Gimnazjum nr 3 im. Ziemi Nadwiślańskiej w Zbrachlinie.
Towarzystwo Ochrony Krajobrazu Kulturowego "Sukcesja" wraz z partnerami: Gimnazjum nr 3 im. Ziemi Nadwiślańskiej w Zbrachlinie, Stowarzyszeniem MiŚ - My i Świat ze Zbrachlina, Stowarzyszeniem Rodzina Kolpinga z Niewieścina i Urzędem Gminy Pruszcz przeprowadzi porządkowanie cmentarza w czerwcu i lipcu 2016. Przedsięwzięcie "Żyli kiedyś wśród nas… żyjemy dzisiaj obok nich" finansowane jest z programu "Wolontariat na`rzecz dziedzictwa" prowadzonego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Osadnictwo w Zbrachlinie
Historia
Najstarsze wzmianki o Zbrachlinie pochodzą z 1400 roku. Był to majątek szlachecki. Pierwsi znani właściciele z 1570 to Lisiewscy. W XVII wieku należał w całości bądź częściowo do Przywickich i Krupockich. W 1767 dobra zostały sprzedane przez Korytowskich wicewojewodzie pomorskiemu Michałowi Lniskiemu. W 1791 Zbrachlin wraz z Wałdowem należały do Johanna Dembińskiego. Następnie w 1801 trafił w ręce Georga Bernharda von Meusel, lecz na krótko, bo już w 1806 był własnością majora Friedricha Michaela von Wedelstadta. W 1847 dziedziczy go podporucznik J. von Wedelstadt. Kolejnymi właścicielami byli: Muller (1857), Marcus Markwald (1858), Jeżewska (1860) aż w 1868 Zbrachlin kupił Teofil Różycki herbu Doliwa.
Częste wizyty rodziny i znajomych u chorej Konstancji Jeżewskiej (z Zaborowskich, 1799-1868) wzbudzały podejrzliwość pruskiej policji. Po dostarczeniu rzekomo podejrzanej paczki władze nakazały przeszukanie domu. Trwało blisko 6 godzin i jak donosiła prasa, żandarmi przerzucili kartofle, nawet kury z jaj spędzali,…, i w chlewach w mierzwie kłuli. Nie znaleźli jednak niczego, co miałoby jakikolwiek związek z pomocą powstańcom walczącym na terenie zaboru rosyjskiego.
Teofil Różycki przybył na Kociewie z powiatu lubawskiego. Pierwotnie został właścicielem majątku Biechówko wziąwszy za żonę pannę Tuczyńską. Potem ożenił się ponownie z Marią Radkiewicz. Biechówko przepisał synowi, a sam przeniósł się do Zbrachlina. W 1889 sprzedał majątek pruskiej komisji kolonizacyjnej, która rozparcelowała ziemię. W 1893 zmieniono klasyfikację administracyjną z majątku na gminę wiejską, co świadczy o tym, że w Zbrachlinie mieszkali już osadnicy niemieccy. Rok później (1894) w budynku dawnego dworu otwarto szkołę ewangelicką.
Koloniści, prawdopodobnie w całości protestanci, podlegali pod parafię ewangelicką w Grucznie, a od 1904 pod nową parafię w Wałdowie. Pierwszy spis powszechny z 1921 wykazał, że stanowili blisko 87% mieszkańców wsi.
Pod koniec lat 30. XX w. na skutek powstania prywatnej szkoły niemieckiej w Wałdowie istniała groźba zamknięcia powszechnej szkoły polskiej w Zbrachlinie i Wałdowie ponieważ w tych miejscowościach większość mieszkańców stanowili Niemcy. Jest to jeden z przykładów rozbieżności interesów obu społeczności, polskiej i niemieckiej, na chwilę przed wojną. Nie brakowało także złośliwości. W 1938, niemiecki kierownik miejscowej mleczarni zażądał od poznańskiej firmy remontowej aby prace w budynku przeprowadzali wyłącznie Niemcy.
Ludzie
Hertha Hulda Duwe była córką właściciela gospodarstwa Emila Duwe i Berthy Griewald.
Lista strat w I wojnie światowej zawiera następujące nazwiska: Bonek, Boras, Born, Czarske, Daluge, Derengowski, Dolewski, Dyck, Eichhorst, Fijałkowski, Hiller, Korczyński, Lawrenz, Leeb, Mahn, Makowski, Nawrocki, Reinke, Ristau, Schwarz, Scholzel, Tudlewski, Wollschlager, Zeeb, Zielinski
Księga adresowa Polski z 1928: Daluge (murarz), Lemke (wyszynk trunków), Martenka (kowal), Szwanke (nabiał)
Księga adresowa z 1941: Daluge (budowlaniec), Barzg (stelmach)
Inne: Alma i Brunon Buchwald (pozbawienie hipoteki w 1938), Eduard Dyck (1853-1935), Małgorzata i Gustaw Hadrich (przetarg przymusowy w 1934), Ernestine Maek (1859-1925), Ernst Erich Pankartz (1908 - ?, uchylał się od służby wojskowej w 1936), Otton Ristau (posiadacz motocykla), Hertha Schwanke (1905- ?)
Bibliografia:
- 2675 Grutschno, 1:25 000 Meßtischblatt, Reichsamt für Landesaufnahme, 1913.
- APB, USC Topolno, sygn. 149 Zgony 1900-1902 (Hertha Hulda Duwe)
- APE Malbork, sygn. 9/59/0/1869 Der Begräbnisplatz in Zbrachlin, 1893.
- F. Calsow, General-Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer in Norddeutschland, T. IV Westpreussen, Berlin, 1872, s. 24-25.
- Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 5.
- Dziennik Poznański z 13.08.1899, nr 184, s. 1.
- Gazeta Gdańska z 23.03.1934, nr 67, s. 9.
- Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche, Berlin, 1880, s. 90-91.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 533.
- W. Hubatch, Die evangelischen General-Kirchenvisitationen in den von Ost- und Westpreußen sowie Posen 1920 abgetrennten Kirchenkreisen, Göttingen : Vandenhoeck & Ruprecht, 1971, s. 183-184.
- E. Jacobson, Topographisch statistisches Handbuch fur den Regierungsbezirk Marienwerder, Danzig, 1869, s. 154-155.
- E. Jakus-Borkowa, Toponimia powiatu świeckiego, 1987, s. 23.
- J. Krzepela, Rody ziem pruskich, cz. I, Kraków, 1927, s. 114.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1246.
- Kultura. Tygodnik literacki, artystyczny i społeczny, 1938, nr 36, s. 4.
- H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preußischer Landkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1473-1873, Band II, "Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, 1886-1888, H. 17-19", s. 356-357.
- Nadwiślanin z 09.03.1864, nr 30, s. 4.
- Orędownik z 09.08.1938, nr 181, s. 2.
- Pomorski Dziennik Wojewódzki, 1936, nr 20, s. 410.
- Pomorski Dziennik Wojewódzki, 1937, nr 2, s. 26.
- Pomorski Dziennik Wojewódzki, 1938, nr 14, s. 184.
- K. Rauer, Hand-Matrikel der in sämmtlichen Kreisen des preussischen Staats auf Kreis- und Landtagen vertretenen Rittergüter, 1857, s. 46.
- Rys historyczny Zbrachlina, https://zbrachlin.edupage.org/about/
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie, Warszawa: GUS, 1926, s. 52.
- Strategia Rozwoju Gminy Pruszcz na lata 2016-2022, 2016.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XIV, s. 529-530.
- Zmiana Studium Uwarunkowań i Zagospodarowania Przestrzenego Gminy Pruszcz, 2004-2009, Pruszcz, 2010.