Cmentarz ewangelicki - Zbytowo

Są błędy? Niejasności? Brakuje czegoś? A może chcesz użyć poniższych informacji? - pisz: lp.pw|adytnalta.akcilegnawe#lp.pw|adytnalta.akcilegnawe

Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia

Położenie cmentarza - mapy

brak cmentarza na starych mapach

Rzeczą zakrawającą na kuriozum jest fakt, że cmentarz nie został pokazany na żadnej z map wydanych przed 1945 rokiem. Tym bardziej, że zgodnie z treścią ksiąg metrykalnych musiał istnieć już w 1820 roku. Został zaznaczony jedynie na mapie topograficznej w Geoportalu (prawdopodobnie z lat 90. XX w.)

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz położony przy głównej drodze biegnącej przez wieś, tuż za przystankiem PKS (wybudowanym na terenie cmentarza), naprzeciwko gospodarstwa nr 25.

Podstawowe informacje

Data założenia	Istniał już w 1820
Wyznanie	ewangelicki
Ówczesna parafia	Strzelno (od 1856), Strzelno-Kwieciszewo (1788-1856)
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,08 ha
Nr działki	11
Kształt	prostokąt
Najstarszy zachowany nagrobek	k. XIX/p. XX w.
Istniejąca dokumentacja	?
Zagrożenia	śmieci, dewastacja, splantowanie
Stan zachowania	ZŁY, Typ III
Data ostatniego pochówku, zamknięcia, likwidacji	?, ?, -
Forma ochrony	wojewódzka ewidencja zabytków, gminna ewidencja zabytków
Stan prawny	własność Skarbu Państwa, Bz

Według ksiąg metrykalnych parafii ewangelickiej w Strzelnie z lat 1819-1849, najstarszy potwierdzony zapisem pochówek w Zbytowie odbył się 25 stycznia 1820 roku. Zmarłym było półtoraroczne dziecko płci męskiej Michael Teske, syn rolnika Johanna Teske ze Zbytowa.

W Archiwum Państwowym w Poznaniu dostępny jest dokument z 1900 r. Umpfarrung der Evangelischen von Bytow und Siedluchno von Strelno /Strzelno/ nach Kwieciszewo jednak bez zapoznania się z jego treścią nie jesteśmy w stanie stwierdzić z pewnością, czy do zmiany parafii doszło. Patrz APP KEP sygn 7794.

Roślinność

Drzewa	dąb, jesion, …
Krzewy	lilak, …
Inne	bluszcz, barwinek, trawa…

Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Brak rzadkich i okazowych gatunków roślin. Układ zewnętrzny cmentarza czytelny. Układ wewnętrzny cmentarza niemal zatarty.

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mogiły obmurowane	NIE	-	-	-	-
Mogiły obmurowane z postumentem	TAK	1	II ćw. XX w.	beton	zrzucony szczyt z uszkodzonym wizerunkiem Ukrzyżowanego (prawdopodobnie)
Mogiły ziemne	?	-	-	-	-
Pola grobowe	TAK	1	k. XIX / p. XX w.	żeliwo, lastryko	w środku element betonowy - płaskorzeźba, być może wizerunek Ukrzyżowanego
Krzyże	TAK	1	2020	drewno	krzyż upamiętniający groby rodziny Schulz
Postumenty	NIE	-	-	-	-
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	NIE	-	-	-	-
Płyty poziome	NIE	-	-	-	-
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
Inne	NIE	-	-	-	-
RAZEM	3 stanowiska
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	NIE	-	-	-	-
Brama	NIE	-	-	-	-
Kościół	NIE	-	-	-	-
Kaplica	NIE	-	-	-	-
Inne	NIE	-	-	-	-

Inskrypcje

---

Galeria zdjęć

fot. Urszula Karolczak, 2020

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. XY, 2020

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

---

Porządkowanie

Pomysł uporządkowania cmentarza istniał od co najmniej 2009 roku. Jednak inicjator akcji, sołtys wsi Pan Zdzisław Dobrzeniecki, zamierzał pozbyć się nagrobków i uczynić z cmentarza "miejsce rekreacji". Stanowczo zaprotestowali temu potomkowie jednej z rodzin tu pochowanych. Ostatecznie pod koniec 2019 roku Zarząd Dróg Powiatowych w Mogilnie wyciął zbędne krzaki i zebrał odpady choć oficjalnie starosta nie wydał zgody na prace na terenie obiektu. Do pozostałych nagrobków dołączył w 2020 roku krzyż upamiętniający rodzinę Schulz, wystawiony w miejscu ich pochówku przez żyjących potomków rodziny. Cmentarz został wpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków.

---

Osadnictwo w Zbytowie

Historia

Istniejące w XV wieku Zbytowo było od przynajmniej 1445 roku własnością zakonu Norbertanek w Strzelnie. Mieścił się tu folwark zakonny. Po pierwszym rozbiorze, zgodnie z decyzją władz pruskich, dobra zakonne uległy sekularyzacji aczkolwiek kasata samego zakonu nastąpiła dopiero w 1834 roku. Wsie i folwarki Norbertanek stały się odtąd dobrem króla pruskiego i były zarządzane przez urząd domenalny w Strzelnie. Miejscowości należące uprzednio do kościoła były często obiektem kolonizacji fryderycjańskiej w latach 80. XVIII wieku. Do Zbytowa, Sławska, Cienciska, Ciechrza i in. przybyli protestanccy koloniści zarówno z głębi Niemiec jak i ziem polskich. Sądząc po wpisie u Goldbecka (1789) folwark został rozebrany właśnie przez kolonistów a sama kolonia stanowiła jeszcze w latach 60. XIX odrębną jednostkę administracyjną tuż obok dawnej wsi (w latach 1865-1871 połączono wieś i kolonię we wspólną gminę wiejską). Według statystyk z 1871 roku odsetek ewangelików w Zbytowie wynosił ok. 41%. W następnych latach zaczął spadać - przed wybuchem I wojny światowej (1910) stanowili 26%, a pierwszy polski spis powszechny z 1921 zanotował, że stanowią tylko niecałe 12% mieszkańców.
Miejscowi ewangelicy należeli do parafii ewangelickiej w Strzelnie. Niewykluczone, że z uwagi na mniejszą odległość częściej gościli na nabożeństwach w Kwieciszewie i Gębicach. Najstarsze znalezione wzmianki o szkole ewangelickiej pochodzą z 1855 roku. W 1919 roku szkoła ewangelicka została przemianowana na polską szkołę powszechną, a dzieci ewangelików mogły uczyć się po niemiecku w Łąkiem.
W 1880 roku nazwę wsi zmieniono na Bytowo. Używano także nazwy Bütow. Z kolei w okresie okupacji hitlerowskiej nazwę zmieniono na Birkenfelde.

Ludzie

Pierwsi fryderycjańscy koloniści w Zbytowie: Cynzak (1789), Hagel (1780/81), Hartviel (1780/81), Nast (1780/81), Prive (1780/81), Schultz (1780/81)

Księga adresowa z 1903: Adamczyk (rolnik), Kolander (rolnik), Mentz (właścicielka majątku), Pauly (Lehrer), Schulz (rolnik i naczelnik wsi)

Właściciel ziemski (pow. 50 ha) w 1913: Józef Kosiak (196 ha)

Lista strat z I wojny światowej zawiera następujące nazwiska: Adamczyk, Barkowski, Erdmann, Gruning, Kryszak, Kunkel, Nalewaj, Nebak, Nowak, Sawicki, Schulz, Sierszynski, Tylkowski

Księga adresowa Polski z 1928 r. zawiera następujące nazwiska: Łepski (sklep spożywczy), Sawicki (murarz), Woźniak (kowal)

---

Bibliografia:

1. Adressbuch für die Stadt Inowrazlaw und die Kreise Inowrazlaw und Strelno : mit den Städten Argenau, Kruschwitz, Strelno sowie Mogilno und Pakosch, Hohensalza, 1903, s. 197.
2. Amtsblatt der Königlichen Preußischen Regierung zu Bromberg 1851 nr 40, s. 402.
3. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy. Oddział w Inowrocławiu, Akta metrykalne ewangelickiej gminy wyznaniowej w Strzelnie, pow. Mogilno, sygn. 1, s. 28 (1820, nr 4).
4. L. Bellee-Vogt, Liste der Kolonisten aus dem Netzedistrikt von 1776—1798, [w:] Deutsche Wissenschaftliche Zeitschrift im Wartheland, 1942, H. 5/6, s. 188, 197, 216, 224.
5. J. N. Bobrowicz, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, 1846, s. 489.
6. E. Callier, Kruszwica, Inowrocław 1895, s. 124.
7. Die Gemeinden und Gutsbezirke des Preussischen Staates und ihre Bevölkerung. 4, Die Gemeinden und Gutsbezirke der Provinz Posen und ihre Bevölkerung : nach den Urmaterialien der allgemeinen Volkszählung vom 1. December 1871, Berlin 1874, s. 194-195.
8. Gemeindelexikon die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln : auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 1. Dezember 1910 und anderer amtlicher Quellen, Berlin 1912, s. 46-47 (Reg. Bromberg).
9. Gemeindelexikon für die Provinz Posen: auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1 Dezember 1885 und anderer amtlicher Quellen, Berlin 1887, s. 230-231.
10. J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 268.
11. D. Karczewski, Dzieje Klasztoru Norbertanek w Strzelnie do początku XVI wieku, 2001.
12. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1493.
13. "Orędownik" z 30.10.1880, nr 130, s. 3.
14. M. Lachowicz, Cmentarz w środku wsi, "Pałuki i Ziemia Mogileńska" 2009 nr 12 s. ??
15. Pismo WUOZ. DB. WZN.5143.1.2020.AW z 12.02.2020.
16. E. Seyfert, Güter-Adressbuch für die Provinz Posen, 1913, s. 244-245.
17. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 83.
18. D. Stawski, "Miejsce rekreacji na poniemieckim cmentarzu", "Pałuki i Ziemia Mogileńska" 2020, nr 2, s. ??
19. Studium Uwarunkowań i Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Mogilno. Uwarunkowania Zagospodarowania Przestrzennego, Mogilno 2015, s. 51
20. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XIV, s. 539.
21. Uebersicht der Bestandtheile und Verzeichniss aller Ortschadten des Bromberger Regierungsbezirks, 1818, s. 92.
22. Urzędowa Gazeta Szkolna na Obwód Regencji Poznańskiej i Części Obwodu Regencji Bydgoskiej, pod Zarządem Polskim 1919 nr 12 s. 75.
23. Verzeichniss aller Ortschaften des Bromberger Regierungs-Bezirks, Bromberg: Gruenauer, 1833, s. 82.
24. Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg, Bromberg: M. Aronsohn, 1860, s. 106-107.
25. A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochieen in der Provinz Posen. Posen: W. Decker, 1898, s. 394-395.
26. Zdjęcia i opis cmentarza na PolskaNiezwykla.pl, http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/52988,zbytowo-dawny-cmentarz-protestancki.html

---

Lapidaria » powiat mogileński » gmina Mogilno » Zbytowo