Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony przy utwardzonej drodze na wzniesieniu, ok. 600 m. na południowy wschód od kościoła rzymskokatolickiego. Będąc przy kościele udajemy się drogą w stronę Piątkowa (na południe). Po ok. 500 m. skręcamy w lewo (na wschód) w stronę Małych Radowisk. Tuż po minięciu pierwszego gospodarstwa po prawej stronie widzimy cmentarz. Od północy sąsiaduje z drogą na Małe Radowiska, od wschodu i zachodu z gospodarstwami domowymi, a od południa z polem uprawnym.
Podstawowe informacje
| Data założenia | II poł. XIX w. |
| Wyznanie | ewangelicki |
| Ówczesna parafia | Kowalewo Pomorskie (od 1853), przedtem Golub (od 1785) |
| Status | nieczynny |
| Powierzchnia | ~0,07 ha |
| Nr działki | 176/1 |
| Kształt | prostokąt |
| Najstarszy zachowany nagrobek | I poł. XX w. |
| Istniejąca dokumentacja | ? |
| Zagrożenia | śmieci, dewastacja |
| Stan zachowania | ZŁY, Typ III |
| Data zamknięcia | 1945?, - |
Roślinność
| Drzewa | kasztanowiec, klon |
| Krzewy | lilak, głóg, grochodrzew |
| Inne | fiołek, … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny. Brak informacji o istnieniu alei.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | NIE | - | - | - | - |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły obmurowane | TAK | ok. 20 | I poł. XX w. | lastryko, beton | |
| Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | NIE | - | - | - | - |
| Postumenty | TAK | >5 | I poł. XX w. | lastryko, beton | |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| ŁĄCZNIE | ok. 20 stanowisk | ||||
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
| Brama | NIE | - | - | - | - |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | - |
Brak danych o osobach znanych i zasłużonych pochowanych na cmentarzu.
Podczas odwiedzenia cmentarza w 2003 r. znaleziono resztki ogrodzenia od jednej z mogił obmurowanych.
Inskrypcje - fot. Judyta Majewska, 2014;
Galeria zdjęć
fot. Judyta Majewska, 2014
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
Renowacja
Nie przeprowadzono.
Osadnictwo w Zieleniu.
Historia
Początek wsi przypada na rok 1338. Wtedy to komtur kowalewski wystawia dokument lokacyjny wsi. Równocześnie powołano do życia parafię rzymskokatolicką pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła. Zieleń funkcjonował za czasów krzyżackich jako wieś łanowa należąca do komturstwa kowalewskiego, potem do golubskiego. Po II pokoju toruńskim z 1466 r. stał się królewszczyzną, nad którą pieczę sprawował starosta golubski. Jak niemal każda wieś, mocno ucierpiał podczas potopu. Lustracja królewszczyzn z 1664 r. wykazała, że zamieszkuje ją tylko jeden chłop. Z lustracji dowiadujemy się także o istnieniu folwarku (założony w 1637 przywilejem nadanym przez Władysława IV Wazę). Wśród jego dzierżawców wymieniony jest w 1739 r. Borkowski, w 1750 Gostomski, w 1756 Czapska.
Po I zaborze majątek Zieleń (zwany Stary Zieleń, 1874-1920 Grünfelde) jako królewszczyzna staje się domeną rządu pruskiego wchodzącą od 1820 r. w obwód domenalny Brzezinko, który wydzierżawia folwark Christianowi Materowi w 1789 r. W 1817 r. zostaje zakupiony przez Karla Vogela będącego właścicielem do 1841 r. Niemal od poł. XIX w. folwark dość często zmienia właścicieli. Byli nimi: Bruckmann, Kreye, Korner, Weinschenk, Konecke, Rinow, Behrens, znów Konecke, wdowa meta Konecke, Rieke. W 1901 r. wykupuje go dyrektor banku w Inowrocławiu Grossmann i w tym samym roku sprzedaje Chrzanowskiemu-Woydahl. ostatnim właścicielem przed I wojną światową był niejaki Wurzt. Po odzyskaniu niepodległości w latach 20. XX w. właścicielem był Waligórski, a ostatnim polskim właścicielem Tadeusz Milicki.
Zieleń dużo zyskał na utworzonej w 1893 r. stacji kolejowej. Do niej doprowadzone były tory kolejki gospodarczej dostarczającej m. in. buraki. W 1902 r. wybudowano dworzec. Nieco przedtem. ok. 1900 r. powstała agentura pocztowa oraz szkoła ewangelicka. Pożar z 1886 r. spowodował poważne straty, dopiero w 1924 r. powołano siedzibę OSP. W okresie międzywojennym powołano także oddział Pomorskiego Towarzystwa Rolniczego, którym kierował właściciel dworu w Małych Radowskich L. Wilamowski.
Pierwsze rodziny kolonistów niemieckich sprowadzono w 1783 r. Nigdy jednak nie stanowili większości mieszkańców. Z danych statystycznych wynika, że ich liczba przed 1920 r. oscylowała między 17-25% społeczności. Pierwszy spis powszechny z 1921 r. podaje, że było ich 15%, a ta ilość aż do 1939 r. systematycznie malała. Wg danych parafii Zieleń z 1938 r. liczyli oni niecałe 8% wszystkich parafian (z kilku wsi). Szkoła ewangelicka istniała od co najmniej 1866 r. Być może powinniśmy uznać ją za symultanną z powodu względnie dużej ilości uczniów katolickich. Nowo wybudowany budynek szkolny z 1901 r. stał się polską szkołą powszechną.
W 1939 r. członkowie Selbschutz z Pływaczewa aresztowali 2 mieszkańców Zielenia, którzy potem zostali rozstrzelani w Łopatkach. Kilku innych wysiedlono w 1941 r. sprowadzając Niemców z Besarabii. M. in. wysiedlono rodzinę Ambruszkiewicz, a ich gospodarstwo przejął Albert Riehl.
Ludzie
Lista strat z I wojny światowej: Achtabowski, Bozykowski, Fischer, Góralski, Górecki, Grabkowski, Groß, Haselau, Janowski, Kalinowski, Kastner, Klebs, Kociemski, Konrad, Kowalski, Kwiatkowski, Lazarski, Łęgowski, Lewandowski, Lisewski, Łukiewski, Lumzinski, Małecki, Milczarski, Musiał, Neumann, Nurkowski, Olszewski, Petzel, Pilarski, Schreiber, Siadecki, Simiński, Voeste, Wierzbowski, Wiśniewski, Witkowski, Zabielski, Żuchowski
W księdze adresowej z 1928 r. figurują nazwiska: Ambrożkiewicz (kowal), Chodziński, Giewartowski, Górski, Guziewicz (kowal), Kerner, Lück, Łęgowski (zakłady mleczarskie), Sroka (zajazd)
W księdze adresowej z 1941 r. figurują nazwiska: Cawaciński (zajazd), Czerwonka (zajazd), Gärtner (zakłady mleczarskie), Guziewicz (kowal)
Inne:
nauczyciele ze szkoły powszechnej (1930): Jan Jączkowski i Konstancja Canderówna
Bibliografia:
- 2779 Briesen, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1911.
- B. Borysowski, Dokumentacja cmentarzy poewangelickich w powiecie wąbrzeskim, Wąbrzeźno, 2003.
- R. Czaja (red.), Historia gminy Wąbrzeźno t. 1, Wąbrzeźno: UG Wąbrzeźno, 2006, s. 74, 94, 122, 175, 196, 389-394.
- Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 163.
- B. Heym, Geschichte des Kreises Briesen und seiner Ortschaften, Briesen am Wpr: Otto Weise, 1902, s. 384-385.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1247.
- H. Maercker, Geschichte der ländlichen Ortschaften und der drei kleineren Städte des Kreises Thorn in seiner früheren Ausdehnung vor der Abzweigung des Kreises Briesen i. J. 1888. Danzig, 1900, s. 607-610.
- A. Mańkowski, J. Paczkowski, Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, Toruń: TNT, 1938, s. 10-11.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 65
- Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy i Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej w mieście Bydgoszczy na 1939 r., Warszawa, 1939, s. 92.
- O. Steinmann, Der Kreis Thorn. Statistische Beschreibung. Thorn 1866, s. 291.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XIV, s. 590-591.