Cmentarz ewangelicki - Zieleń

del.icio.usFacebook


Położenie cmentarza - mapy

zielen2.jpg

Opis cmentarza

zabudowany.png
Położenie

Cmentarz położony przy utwardzonej drodze na wzniesieniu, ok. 600 m. na południowy wschód od kościoła rzymskokatolickiego. Będąc przy kościele udajemy się drogą w stronę Piątkowa (na południe). Po ok. 500 m. skręcamy w lewo (na wschód) w stronę Małych Radowisk. Tuż po minięciu pierwszego gospodarstwa po prawej stronie widzimy cmentarz. Od północy sąsiaduje z drogą na Małe Radowiska, od wschodu i zachodu z gospodarstwami domowymi, a od południa z polem uprawnym.

Podstawowe informacje
Data założenia II poł. XIX w.
Wyznanie ewangelicki
Ówczesna parafia Kowalewo Pomorskie (od 1853), przedtem Golub (od 1785)
Status nieczynny
Powierzchnia ~0,07 ha
Nr działki 176/1
Kształt prostokąt
Najstarszy zachowany nagrobek I poł. XX w.
Istniejąca dokumentacja ?
Zagrożenia śmieci, dewastacja
Stan zachowania ZŁY, Typ III
Data zamknięcia 1945?, -
Roślinność
Drzewa kasztanowiec, klon
Krzewy lilak, głóg, grochodrzew
Inne fiołek, …

Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny. Brak informacji o istnieniu alei.

Nagrobki i inne elementy
Nagrobki
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Cenotafy NIE - - - -
Cippusy NIE - - - -
Grobowce NIE - - - -
Krzyże NIE - - - -
Obeliski NIE - - - -
Mogiły obmurowane TAK ok. 20 I poł. XX w. lastryko, beton
Mogiły ziemne NIE - - - -
Płyty poziome NIE - - - -
Płyty pionowe NIE - - - -
Pola grobowe NIE - - - -
Postumenty TAK >5 I poł. XX w. lastryko, beton
Przyścienne NIE - - - -
ŁĄCZNIE ok. 20 stanowisk
Elementy
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Mur ogrodzeniowy NIE - - - -
Brama NIE - - - -
Kościół NIE - - - -
Kaplica NIE - - - -
Inne NIE - - - -

Brak danych o osobach znanych i zasłużonych pochowanych na cmentarzu.
Podczas odwiedzenia cmentarza w 2003 r. znaleziono resztki ogrodzenia od jednej z mogił obmurowanych.

Inskrypcje - fot. Judyta Majewska, 2014;


Galeria zdjęć

fot. Judyta Majewska, 2014

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3
{$caption}
fot. 4

Renowacja

Nie przeprowadzono.


Osadnictwo w Zieleniu.

Historia

Początek wsi przypada na rok 1338. Wtedy to komtur kowalewski wystawia dokument lokacyjny wsi. Równocześnie powołano do życia parafię rzymskokatolicką pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła. Zieleń funkcjonował za czasów krzyżackich jako wieś łanowa należąca do komturstwa kowalewskiego, potem do golubskiego. Po II pokoju toruńskim z 1466 r. stał się królewszczyzną, nad którą pieczę sprawował starosta golubski. Jak niemal każda wieś, mocno ucierpiał podczas potopu. Lustracja królewszczyzn z 1664 r. wykazała, że zamieszkuje ją tylko jeden chłop. Z lustracji dowiadujemy się także o istnieniu folwarku (założony w 1637 przywilejem nadanym przez Władysława IV Wazę). Wśród jego dzierżawców wymieniony jest w 1739 r. Borkowski, w 1750 Gostomski, w 1756 Czapska.
Po I zaborze majątek Zieleń (zwany Stary Zieleń, 1874-1920 Grünfelde) jako królewszczyzna staje się domeną rządu pruskiego wchodzącą od 1820 r. w obwód domenalny Brzezinko, który wydzierżawia folwark Christianowi Materowi w 1789 r. W 1817 r. zostaje zakupiony przez Karla Vogela będącego właścicielem do 1841 r. Niemal od poł. XIX w. folwark dość często zmienia właścicieli. Byli nimi: Bruckmann, Kreye, Korner, Weinschenk, Konecke, Rinow, Behrens, znów Konecke, wdowa meta Konecke, Rieke. W 1901 r. wykupuje go dyrektor banku w Inowrocławiu Grossmann i w tym samym roku sprzedaje Chrzanowskiemu-Woydahl. ostatnim właścicielem przed I wojną światową był niejaki Wurzt. Po odzyskaniu niepodległości w latach 20. XX w. właścicielem był Waligórski, a ostatnim polskim właścicielem Tadeusz Milicki.
Zieleń dużo zyskał na utworzonej w 1893 r. stacji kolejowej. Do niej doprowadzone były tory kolejki gospodarczej dostarczającej m. in. buraki. W 1902 r. wybudowano dworzec. Nieco przedtem. ok. 1900 r. powstała agentura pocztowa oraz szkoła ewangelicka. Pożar z 1886 r. spowodował poważne straty, dopiero w 1924 r. powołano siedzibę OSP. W okresie międzywojennym powołano także oddział Pomorskiego Towarzystwa Rolniczego, którym kierował właściciel dworu w Małych Radowskich L. Wilamowski.
Pierwsze rodziny kolonistów niemieckich sprowadzono w 1783 r. Nigdy jednak nie stanowili większości mieszkańców. Z danych statystycznych wynika, że ich liczba przed 1920 r. oscylowała między 17-25% społeczności. Pierwszy spis powszechny z 1921 r. podaje, że było ich 15%, a ta ilość aż do 1939 r. systematycznie malała. Wg danych parafii Zieleń z 1938 r. liczyli oni niecałe 8% wszystkich parafian (z kilku wsi). Szkoła ewangelicka istniała od co najmniej 1866 r. Być może powinniśmy uznać ją za symultanną z powodu względnie dużej ilości uczniów katolickich. Nowo wybudowany budynek szkolny z 1901 r. stał się polską szkołą powszechną.
W 1939 r. członkowie Selbschutz z Pływaczewa aresztowali 2 mieszkańców Zielenia, którzy potem zostali rozstrzelani w Łopatkach. Kilku innych wysiedlono w 1941 r. sprowadzając Niemców z Besarabii. M. in. wysiedlono rodzinę Ambruszkiewicz, a ich gospodarstwo przejął Albert Riehl.

Ludzie

Lista strat z I wojny światowej: Achtabowski, Bozykowski, Fischer, Góralski, Górecki, Grabkowski, Groß, Haselau, Janowski, Kalinowski, Kastner, Klebs, Kociemski, Konrad, Kowalski, Kwiatkowski, Lazarski, Łęgowski, Lewandowski, Lisewski, Łukiewski, Lumzinski, Małecki, Milczarski, Musiał, Neumann, Nurkowski, Olszewski, Petzel, Pilarski, Schreiber, Siadecki, Simiński, Voeste, Wierzbowski, Wiśniewski, Witkowski, Zabielski, Żuchowski

W księdze adresowej z 1928 r. figurują nazwiska: Ambrożkiewicz (kowal), Chodziński, Giewartowski, Górski, Guziewicz (kowal), Kerner, Lück, Łęgowski (zakłady mleczarskie), Sroka (zajazd)

W księdze adresowej z 1941 r. figurują nazwiska: Cawaciński (zajazd), Czerwonka (zajazd), Gärtner (zakłady mleczarskie), Guziewicz (kowal)

Inne:
nauczyciele ze szkoły powszechnej (1930): Jan Jączkowski i Konstancja Canderówna


Bibliografia:

  1. 2779 Briesen, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1911. comp.jpg
  2. B. Borysowski, Dokumentacja cmentarzy poewangelickich w powiecie wąbrzeskim, Wąbrzeźno, 2003.
  3. R. Czaja (red.), Historia gminy Wąbrzeźno t. 1, Wąbrzeźno: UG Wąbrzeźno, 2006, s. 74, 94, 122, 175, 196, 389-394.
  4. Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 163. comp.jpg
  5. B. Heym, Geschichte des Kreises Briesen und seiner Ortschaften, Briesen am Wpr: Otto Weise, 1902, s. 384-385. comp.jpg
  6. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1247. comp.jpg
  7. H. Maercker, Geschichte der ländlichen Ortschaften und der drei kleineren Städte des Kreises Thorn in seiner früheren Ausdehnung vor der Abzweigung des Kreises Briesen i. J. 1888. Danzig, 1900, s. 607-610. comp.jpg
  8. A. Mańkowski, J. Paczkowski, Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, Toruń: TNT, 1938, s. 10-11. comp.jpg
  9. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 65 comp.jpg
  10. Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy i Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej w mieście Bydgoszczy na 1939 r., Warszawa, 1939, s. 92. comp.jpg
  11. O. Steinmann, Der Kreis Thorn. Statistische Beschreibung. Thorn 1866, s. 291. comp.jpg
  12. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XIV, s. 590-591. comp.jpg

O ile nie zaznaczono inaczej, treść tej strony objęta jest licencją Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 License