Historia
Najstarsze pisemne wzmianki o Nieszawce pochodzą z 1230 roku. Wówczas na zaproszenie Konrada Mazowieckiego przybyło tu 7 rycerzy krzyżackich ze swoim mistrzem Hermannem von Balkiem na czele. Bracia zakonni przystąpili do budowy drewnianej warowni, która potem (1250) stała się siedzibą pierwszej komturii krzyżackiej. Z czasem warownia została przebudowana do postaci murowanego zamku, a założone na otrzymanych ziemiach osady Nieszawka Dolna i Górna były wsiami czynszowymi należącymi do Zakonu.
Dzisiejszy obszar interesującego nas osadnictwa olęderskiego podzielony jest na 2 jednostki administracyjne: Wielką i Małą Nieszawkę. W przeszłości teren ten składał się z kilku miejscowości i wiślanych wysp: Wielka Nieszawka (Gross Nessau) z osadą Wymysłowo (Wymislowo) będącą pierwotnie kępą, Nieszawka lub Górna Nieszawka (Ober Nessau), Mała Nieszawka (Klein Nessau), Kozibór (Kostbar) z młynem Jasień (Brandmuhle), folwark Zamkowa Nieszawka (Schloss Nessau), Duliniewo lub Dulewo (Dulinow) z Dulewskim Młynem (Rohrmuhle), kępa Kozieniec, kępa Strońsk, kępa Strzemka. W okresie międzywojennym teren dzielił się na 4 jednostki: Wielka Nieszawka, Nieszawka, Kozibór i Mała Nieszawka. Współcześnie Wielka Nieszawka obejmuje w swoich granicach dawną Wielką Nieszawkę, Wymysłowo i niewielką część Koziboru, a Mała Nieszawka to dawne: prawie cały Kozibór, prawie całe Górna Nieszawka, Zamkowa Nieszawka i Duliniewo. Część Górnej Nieszawki została włączona w skład miasta Torunia.
Wygaśnięcie kontraktu w 1594 zawartego pomiędzy radą miejską Torunia, a olędrami sprowadzonymi na teren Starego Torunia zbiegło się z falą narastającej niechęci do menonitów wśród luterańskiego i kalwińskiego duchowieństwa, które z pewnością miało wpływ na postawę rajców. Radni postanowili przedłużyć kontrakt z olędrami osadzonymi na swoich terenach, ale tylko tymi, którzy nie należeli do anabaptystów. Zapis w późniejszych wilkierzach (1604) jednoznacznie zabraniał osiedlania się arian i menonitów na terenie patrymonium toruńskiego, a późniejszy edykt zabraniał nawet organizowania spotkań religijnych na tym terenie. Zmuszonym do migracji menonitom z pomocą przyszła kujawska szlachta oraz starosta dybowski. Rozwiązanie kontraktu dla menonitów starotoruńskich zbiegło się w czasie z podpisaniem kontraktu z olędrami osadzonymi w Przyłubiu, wsi należącej do Macieja Przyłubskiego. Wedle dokumentu pośrednikami było 2 toruńskich mieszczan co uprawdopodabnia tezę, że chodziło o menonitów ze Starego Torunia, a w 1600 roku starosta dybowski Wojciech Padniewski podpisuje kontrakt z przyłubskimi olędrami na dzierżawę Wielkiej i Małej Nieszawki. Kontrakt osadniczy dla Kępy Kozienieckiej zawarto w 1692. Mieszkającym w Koziborze olędrom nadano w 1729 roku wilkierz wzorowany na wilkierzu dla społeczności z Wielkiej i Małej Nieszawki. Identycznie postąpiono w przypadku Duliniewa w 1750. Wspomniany wilkierz znany jest co prawda w pełnej wersji z roku 1771, lecz odwołuje się on w treści do zbioru wcześniejszych przepisów uchwalonych w 1665.
Pod względem przynależności parafialnej mieszkańcy omawianych terenów podlegali pod parafię rzymskokatolicką w Podgórzu. Wizytacja z 1779 potwierdza, że zarówno luteranie, jak i menonici posiadali swoje własne domy modlitwy oraz cmentarze. Z powodu niezachowania się ksiąg kościelnych zboru nieszawskiego, nie mamy jednoznacznych dowodów na to, że opisywany cmentarz służył innowiercom od początku ich pobytu, tj. od p. XVII wieku. Domyślamy się, że istniał już przynajmniej w XVIII wieku i najprawdopodobniej mógł istnieć obok niego jakiś dom modlitwy lub też nabożeństwa odprawiane były w którymś z gospodarstw. W 1778 menonici wznieśli drewnianą świątynię, która uległa spaleniu z powodu uderzenia pioruna w 1889. Rok później w 1890 na miejscu poprzedniej świątyni wybudowali istniejący do dziś dom modlitwy. Udało się to dzięki wydatnej pomocy finansowej pozostałych gmin menonickich z Prus Zachodnich. Ostatnie nabożeństwo odbyło się 23 sierpnia 1944 roku. Po II wojnie światowej budynek był wykorzystywany jako miejsce odosobnienia dla Niemców, a w 1948 został przekazany kościołowi katolickiemu. Osobną parafię pw NSPJ utworzono w 1978. Ewangelicy jako dom modlitwy używali szkołę ewangelicką służącą teraz z budynek Urzędu Gminy. Do czasu utworzenia osobnej parafii na Podgórzu w 1893, należeli do ewangelickiej parafii staromiejskiej.
Odsetek menonitów stopniowo malał. Rygoryzm życia warunkowany przez zasady wiary, wewnętrzny podział, a także późniejsza polityka władz pruskich nakazująca wysokie opłaty zwalniające od służby wojskowej i zakazująca nabywania ziemi menonitom od niemenonitów powodowały, że kolejne pokolenia rezygnowały z wiary menonickiej na rzecz luteranizmu albo emigrowały do Kongresówki lub dalej na tereny dzisiejszej Rosji, Ukrainy i Ameryki Północnej. Pod koniec XVIII wieku (1795) gmina liczyła 164 dusze, co znaczyło, że była to bodajże najmniejsza gmina w Prusach Zachodnich. Krótkotrwały wzrost liczebności odnotowano w okresie Księstwa Warszawskiego jednak powrót pod pruskie panowanie w 1815 wymusił narastającą falę emigracji. Część nieszawskich menonitów przeniosła się do Nowego Kazunia na Mazowszu. Liczebność gminy w 1855 określono na 147 osób. Całkowite zniesienie zwolnienia ze służby wojskowej w 1867 spowodowało, że menonici postanowili sprawdzić, czy istnieje możliwość przeniesienia się w inne, nawet najbardziej odległe miejsce, byleby pozostać wiernym tradycji. Pochodzący z Kępy Strońskiej starszy Wilhelm Ewert uzyskał gwarancję wolności wiary i przekonań za oceanem, na preriach Kansas w USA i tam przeniósł się wraz ze swoją rodziną i kilkoma innymi. Trwająca emigracja kolejnych rodzin i wysiedlenie menonitów z Kępy Korzeniec w 1905 z powodu budowy portu drzewnego to kolejne okoliczności zmniejszające liczebność, a tym samym możliwości gminy. W 1908 liczyła już tylko 60 osób. W tym samym roku zmarł straszy Heinrich Foth. Nie wybrano już kolejnego przywódcy, a posługę miał zapewnić młodszy stopniem diakon i starsi z innych gmin. Odzyskanie niepodległości przez Polskę tylko dopełniło rozkład gminy. Wybór opcji niemieckiej i związane z tym kolejne wyjazdy zmniejszyły ilość menonitów do 18 osób w 1929. Nie oznaczało to jednak, że tereny zostały całkowicie spolonizowane. Według spisu powszechnego z 1921 roku ewangelicy w Wielkiej Nieszawce stanowili 70%, w Nieszawce 59%, a w Małej Nieszawce 41% społeczności. Księgi kościelne odesłano do Sosnówki. Tuż przed wojną społeczność liczyła kilkanaście osób jednak od 1938 żadne z gospodarstw nie było w rękach menonitów.
Ludzie
Znani starsi, kaznodzieje i diakoni gminy menonickiej: Jacob Adrian, Jacob Adrian de Jonge, Hans Flemming (1737), Hendrik Bartels, Cornelis Jantzen, Jacob Eck (1760-1780), Peter Bartels (1794), Hans Nikkel (1779-1810), Zacharias Bartel (1773), Jacob Bartel (1779-1782), Abraham Eck (1780), Zacharias Bartel (1796), Cornelius Baltzer (1801), Wilhelm Ewert (do 1873), David Dirks (do 1888), Heinrich Foth (do 1908)
Księga adresowa z 1897:
Schloss Nessau (obwód dworski): Krüger
Gross Nessau: Bäcker, Balzer, Buchholz, Dopslaff, Duwe, Finger, Hammermeister, Heise, Isbrecht, Janz, Kadatz, Knopf, Krause, Kraut, Pansegrau, Rahn, Sodtke, Streehlau, Stange, Weiß, Wentzki, Zude
Ober Nessau: Auschwitz, Bartel, Busse, Ewert, Fritz, Gehrz, Gietz, Görz, Isbrecht, Kaddatz, Knopf, Krüger, Malinowski, Marschall, Möde, Pansegrau, Petsch, Poschadel, Pöthig, Scheibelmann, Stechert
Duliniewo u. Rohrmuhle: Bartel, Buchholz, Krause, Möde, Poschadel, Stoller
Jesuitergrund: Düsedau
Korzeniec Kampe: Dirks, Foth, Zühlke, Dopslaff, Schulz, Nikel
Kozibór: Bartel, Janz, Knopf, Leu, Neumann, Pansegrau, Rahn, Ristau, Sodtke
Niedermühle (Dybow): Lewin (dzierżawca młyna), Mielke (właściciel młyna)
Strońsk: Franz, Wessel
Księga adresowa z 1912:
Gross Nessau: Brandt, Domke, Dopslaff, Finger, Hammermeister, Heise, Hinz (wulkanizator), Isbrecht, Krause, Liedtke, Nitsche (zarządca mleczarni), Rietz (murarz), Ruback, Sodtke, Stange
Klein Nessau: Adrian, Bartel, Eiswald, Enn, Fehlauer, Hammermeister, Hoffmann, Knopf, Lemke (dróżnik), Leuthold, Mey, Mielke, Rohr (manewrowy), Rutkowski, Sadebaum (dróżnik), Schulz (pomocnik zwrotniczego)Sommer (dróżnik)
Ober Nessau: Balzer, Bartel, Damske, Franz, Fritz, Gehrtz, Gietz, Goehrz, Heise, Jagodziński, Kadatz, Knopf, Koźlikowski (ogrodnik), Kruger, Link, Ludtke, Moede, Pankanin, Poschadel, Scheidelmann, Stechert, Wessel, Zeriathke
Lista strat w I wojnie światowej:
Gross Nessau: Balzer, Bartel, Boldt, Buchholz, Dopslaff, Duwe, Feldt, Gerth, Heise, Krause, Rahn, Ruther, Schews, Schmidt, Schrull, Steinke, Stoller, Strehlau, Treichel, Zuhlke
Ober Nessau: Cierpiałkowski, Fischer, Fritz, Hinz, Hoffmann, Kwiatkowski, Pansegrau, Putzer, Rader, Rietz, Scheidelmann, Stechert, Zittlau
Klein Nessau: Eiswald, Lewandowski, Loefke, Mielke, Moede, Mrugalski, Muller, Raatz, Riedel, Strohschein
Księga adresowa z 1928: Friedrich Dopslaff (WN, właściciel ziemski, 53ha), Hinz (stolarz), Otto Krause (WN, właściciel ziemski, 53ha), Anastazja Lenthold (MN, właścicielka ziemska, 72ha)
