Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
![]() |
Opis cmentarza



Położenie
Cmentarz położony przy głównej drodze biegnącej prze wieś. Ok. 300 m. na południowy zachód od skrzyżowania tej drogi z drogą prowadzącą w kierunku wsi Podwiesk. Od południowego wschodu sąsiaduje ze wspomnianą drogą, od północnego wschodu z dawną mleczarnią, a z pozostałych stron z gruntami uprawnymi.
Podstawowe informacje
Data założenia | I poł. XVIII w.* |
Wyznanie | mennonicko-ewangelicki |
Ówczesna parafia | ewangelicy: Wielkie Łunawy (od 1855), Chełmno (1772-1855), protestanci w Chełmnie obecni od 1550; menonici: Sosnówka (od 1618 r.) |
Status | nieczynny |
Powierzchnia | ~0,21 ha |
Nr działki | na terenie działki 42 |
Kształt | czworobok zbliżony do prostokąta |
Najstarszy zachowany nagrobek | 1857 |
Istniejąca dokumentacja | ? |
Zagrożenia | śmieci, dewastacja |
Stan zachowania | PRZECIĘTNY, Typ VIa |
Data zamknięcia | 1945?, - |
[*] Najprawdopodobniej cmentarz powstał wraz z pozwoleniem na prowadzenie szkoły służącej jako dom modlitwy, w 1664.
Roślinność
Drzewa | kasztanowiec, lipa, … |
Krzewy | iglaki |
Inne | trawa, ? |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny. Brak informacji o istnieniu alei.
Nagrobki i inne elementy
Nagrobki | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mogiły obmurowane | TAK | 13 | k. XIX - I poł. XX w. | beton | |
Mogiły obmurowane z postumentem | TAK | 12 | k. XIX - I poł XX w. | beton, lastryko | |
Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
Pola grobowe | TAK | 4 | k. XIX - p. XX w | beton, żeliwo | - |
Krzyże | TAK | 4 | II poł. XIX w. | żeliwo | - |
Postumenty | TAK | 12 | k. XIX - I p. XX w. | beton, lastryko, piaskowiec | - |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
Cippusy | NIE | - | - | - | - |
Grobowce | NIE | - | - | - | - |
Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
Inne | TAK | 1 | XXI | - | krzyż z bluszczu i stojąca figurka Chrystusa |
RAZEM | >45 stanowisk | ||||
Elementy | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mur ogrodzeniowy | TAK | 1 | XXI | drewno | ze wszystkich stron |
Brama | TAK | 1 | XXI | drewno | z małą tabliczką |
Kościół | NIE | - | - | - | - |
Kaplica | NIE | - | - | - | - |
Inne | TAK | 1 | XXI | granit | pomnik z tablicą informacyjną |
Brak informacji na temat grobów o znaczeniu historycznym oraz osób szczególnie zasłużonych.
Inskrypcje
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2015
fot. Michał P. Wiśniewski, 2013
Renowacja
Renowację cmentarza przeprowadzono w latach 2009-2010r. z inicjatywy sołtysa Zbigniewa Kiljana, mieszkańców wsi oraz LGD Terra-Vistula Culmensis. Uporządkowano teren ze śmieci, zlikwidowano zbędną roślinność, ustawiono nagrobki. Zamontowano drewniane ogrodzenie z bramą, a także pomnik z tablicą informacyjną. Dalsze prace prowadzone były w 2012 i 2016 roku. Realizacja była możliwa dzięki pomocy Starostwa Chełmińskiego, które rokrocznie ogłasza konkurs "Dziedzictwo kulturowe naszego sołectwa".
Osadnictwo w Wielkich Łunawach.
Historia
Najstarsza pisemna wzmianka o Wielkich Łunawach pochodzi z 1251 roku. Od przynajmniej 1396 wieś jest własnością miasta Chełmno, leżącą na terenie komturstwa grudziądzkiego. W czasie I Rzeczpospolitej była wsią kamlarską należącą bezpośrednio do miasta Chełmno. Jeszcze w 1592 istniał tu folwark miejski. Po tym jak w listopadzie 1603 roku biskup chełmiński Wawrzyniec Gembicki pozwolił na osadnictwo innowierców w Wielkich Łunawach pod warunkiem, że nie wybudują domu modlitwy ani też nie będą prowadzić nauczania swojej religii wśród katolików, w marcu 1604 sprowadzono pierwszych osadników olęderskich do wsi. Wśród nich znajdowali się menonici. Cieszyli się oni przywilejem posiadania własnego wilkierza (1660). W 1664 pozwolono im założyć szkołę, która z pewnością służyła jako dom modlitwy. Według katastru kontrybucyjnego z 1773 roku w Wielkich Łunawach mieszkało 21 rodzin płacących czynsz, a 16 z nich było menonitami. Pod koniec XVIII i w latach 20. XIX wieku wielu z nich wyjechało na tereny ówczesnej Rosji, a dziś Ukrainy. W 1935 roku mieszkały w Wielkich Łunawach 3 rodziny menonickie.
Oprócz wsi olęderskiej istniał także majątek, który w 1765 był królewskim dobrem gracjalnym w rękach rodu von Keyserlingk (odłam z Lisnowa). Byli oni także właścicielami Paparzyna. W 1793 dobra przeszły we władanie Hansa Sebastiana Rudolfa von Johnston und Kroegeborn. Ten w 1794 sprzedał to rodzinie von Stolle, która posiadała majątek Polskie Łunawy (nazwa z okresu zaborów) do 1857 i Paparzyn. Ostatnimi znanymi właścicielami była wywodząca się z Wilczyna (pow. trzebicki, woj. dolnośląskie) rodzina von Lauterbach. Wzmianka pochodzi z 1872 roku i potem nie ma żadnych innych informacji o istnieniu Polskich Łunaw (folwarku z młynem i karczmą).
Według archiwaliów z 1810 istniejąca tu szkoła ewangelicka była trójklasowa i uczyło się w niej 60 uczniów. Wśród mieszkańców przeważali protestanci, którzy w 1868 liczyli 91% mieszkańców wsi i 75% mieszkańców majątku Polskie Łunawy. W 1855 utworzono na terenie wsi wydzieloną z parafii ewanelickiej Chełmno nową parafię ewangelicką Wielkie Łunawy. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę ilość ewangelików spadła do 65% w 1921 roku. Miejscowa mniejszość niemiecka posiadała chór i szkołę.
Na terenie tego cmentarza w 1939 rozstrzelano 10 miejscowych Polaków, rolników z Dolnych Wymiarów i Podwieska.
Ludzie
Menonici z 1604: Tewes Gertschen, Eberhardt Hermanns, Hans Thiere, Hans Geyker
Gospodarze z 1750: Albrecht, Bartel, Boltz, Buhse, Dircks, Frantz, Gehrtz, Gertz, Jantz, Krumhaus, Pottker, Richert, Sievert, Selnau, Thiart, Wichert, Wilhelm, Witt, Zismer
Kataster kontrybucyjny z 1772: Frantz, Ekert, Tiahrt, Ewert, Resdantz, Kraus, Knack, Kremin, Orlowski, Botker, Geritz, Vodt
1881: diakon menonicki Peter Thahrt
Lista strat w I wojnie światowej: Bartel, Behrend, Block, Boldt, Backer, Fandrei, Helke, Holz, Janz, Klinkowski, Kohlmeyer, Liedtke, Machau, Nass, Nippert, Piepke, Redmann, Ring, Sachs, Schlawinski, Schultz, Slotowski, Splitt, Wegner, Will, Worm
Osoby z 1923: Backer (sołtys), Busse (młyn wodny)
Księga adresowa z 1928: Wilhelm Backer (właściciel ziemski, 84ha), Johann Bartel (właściciel ziemski, 64ha), Buhse (młyn), Dziura (zajazd), Epej (karczma), Essig (zajazd), Gielz (kowal), Joppek (akuszerka), Kulczyk (karczma), Else Pollack (właścicielka ziemska, 78ha)
Gospodarze w 1929: Wilhelm Backer, Gerhard Strubing, Bruno Pollack, Jan Bartel, Jan Goertz
Ostatnie rodziny menonickie z 1935: Bartel, A. Goertz, J. Goertz
Rozstrzelani Polacy w 1939: Cybulski, Janik, Luciński
Komisarz obwodowy w czasie okupacji : Oskar Weigt
Księga adresowa z 1941: Schenkel (gościniec), Kriewald (młyn), Hein (stelmach)
Bibliografia:
- 2677 Wabcz, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1911.
- APE Malbork, ARK, sygn. 1718, Der evangelischen Begräbnisplatz in Gross Lunau, 1893
- M. Bar, Der Adel und der adlige Grundbesitz in Polnisch-Preussen zur Zeit der preussischen Besitzergreifung, 1911, s. 187.
- M. Biskup (red.), Dzieje Chełmna i jego regionu. Toruń: TNT, 1968, s. 95, 104, 105, 159, 172, 319, 322.
- F. Calsow, General-Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer in Norddeutschland, T. IV Westpreussen, Berlin, 1872, s. 140-141.
- Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 91.
- J. T. Dziedzic, P. Ossowski, Powiat i miasto Chełmno. Monografja krajoznawcza, Chełmno, 1923, s. 21, 109-110, 172, 192.
- J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 35, 124.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 483.
- E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 76-77.
- A. Karbowiak, Materyały do dziejów wychowania i szkół w ziemi chełmińskiej 1808-1814 z archiwum nawrzyńskiego Sczanieckich, "Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu", 1900, s. 30.
- Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew. pomorskiego, 1923, s. 78-79.
- Księga adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego, Toruń, 1929, s. 122-123.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1242.
- A. Mietz, Wiejskie cmentarze protestanckie w dolinie Wisły pod Chełmnem w XVII - XVIII w. Katalog cmentarzy [w:] Rocznik Grudziądzki t. XI. Grudziądz: Polskie Towarzystwo Historyczne, Muzeum w Grudziądzu, 1994, s. 186, 188, 189, 201-202.
- Powiat. Zadbajcie o cmentarze, "Gazeta Pomorska" z 10 lutego 2010 r.
[dostęp: 06.11.2013].
- K. Rauer, Hand-Matrikel der in sämmtlichen Kreisen des preussischen Staats auf Kreis- und Landtagen vertretenen Rittergüter, 1857, s. 46.
- Rys historyczny o Wielkich Łunawach na stronie gminy Chełmno, http://bip.chelmno.ug.gov.pl/artykul/491/3254/wielkie-lunawy
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 8.
- M. Smól, Wielkie Łunawy. Dbają o zabytki i przyrodę, "Gazeta Pomorska" z 17 października 2009 r.
[dostęp: 06.11.2013].
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. V, s. 829.
- Ślady obecności menonitów w Wielkich Łunawach na podstawie kwerendy Adalberta Goertza.
- L. Talaśka-Klich, Wielkie Łunawy. Zabytkowy cmentarz przyciągnie turystów, "Gazeta Pomorska" z 10 czerwca 2009 r.
- Wideo Holendrzy znad Wisły / Nederlanders uit de Vistula, aut. Grzegorz Chudzik
[dostęp: 06.11.2013].
- Wideo Wielkie Łunawy - cmentarz, aut. daras280
[dostęp: 06.11.2013].
- H. Wiebe, Das Siedlungswerk niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Wiessenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrhunderts, 1952, s. 10, 13, 33, 34, 36, 37, 52, 82, 83, 91-92.
- Wielkie Łunawy w internetowym Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1233&q=%C5%82unawy&d=0&t=0
- Zdjęcia cmentarza w Wielkich Łunawach na forum Marienburg.pl
[dostęp: 06.11.2013]