Cmentarz menonicko-ewangelicki - Wielkie Łunawy I

del.icio.usFacebook


Położenie cmentarza - mapy

lunau.jpg

Opis cmentarza

polny.png mennonici.png renowacja.png
Położenie

Cmentarz położony przy głównej drodze biegnącej prze wieś. Ok. 300 m. na południowy zachód od skrzyżowania tej drogi z drogą prowadzącą w kierunku wsi Podwiesk. Od południowego wschodu sąsiaduje ze wspomnianą drogą, od północnego wschodu z dawną mleczarnią, a z pozostałych stron z gruntami uprawnymi.

Podstawowe informacje
Data założenia I poł. XVIII w.*
Wyznanie mennonicko-ewangelicki
Ówczesna parafia ewangelicy: Wielkie Łunawy (od 1855), Chełmno (1772-1855), protestanci w Chełmnie obecni od 1550; menonici: Sosnówka (od 1618 r.)
Status nieczynny
Powierzchnia ~0,21 ha
Nr działki na terenie działki 42
Kształt czworobok zbliżony do prostokąta
Najstarszy zachowany nagrobek 1857
Istniejąca dokumentacja ?
Zagrożenia śmieci, dewastacja
Stan zachowania PRZECIĘTNY, Typ VIa
Data zamknięcia 1945?, -

[*] Najprawdopodobniej cmentarz powstał wraz z pozwoleniem na prowadzenie szkoły służącej jako dom modlitwy, w 1664.

Roślinność
Drzewa kasztanowiec, lipa, …
Krzewy iglaki
Inne trawa, ?

Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny. Brak informacji o istnieniu alei.

Nagrobki i inne elementy
Nagrobki
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Mogiły obmurowane TAK 13 k. XIX - I poł. XX w. beton
Mogiły obmurowane z postumentem TAK 12 k. XIX - I poł XX w. beton, lastryko
Mogiły ziemne NIE - - - -
Pola grobowe TAK 4 k. XIX - p. XX w beton, żeliwo -
Krzyże TAK 4 II poł. XIX w. żeliwo -
Postumenty TAK 12 k. XIX - I p. XX w. beton, lastryko, piaskowiec -
Cenotafy NIE - - - -
Cippusy NIE - - - -
Grobowce NIE - - - -
Płyty poziome NIE - - - -
Przyścienne NIE - - - -
Inne TAK 1 XXI - krzyż z bluszczu i stojąca figurka Chrystusa
RAZEM >45 stanowisk
Elementy
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Mur ogrodzeniowy TAK 1 XXI drewno ze wszystkich stron
Brama TAK 1 XXI drewno z małą tabliczką
Kościół NIE - - - -
Kaplica NIE - - - -
Inne TAK 1 XXI granit pomnik z tablicą informacyjną

Brak informacji na temat grobów o znaczeniu historycznym oraz osób szczególnie zasłużonych.

Inskrypcje

Galeria zdjęć

fot. Michał P. Wiśniewski, 2015

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3
{$caption}
fot. 4
{$caption}
fot. 5
{$caption}
fot. 6
{$caption}
fot. 7
{$caption}
fot. 8
{$caption}
fot. 9
{$caption}
fot. 10
{$caption}
fot. 11
{$caption}
fot. 12
{$caption}
fot. 13
{$caption}
fot. 14
{$caption}
fot. 15
{$caption}
fot. 16
{$caption}
fot. 17
{$caption}
fot. 18
{$caption}
fot. 19
{$caption}
fot. 20
{$caption}
fot. 21
{$caption}
fot. 22
{$caption}
fot. 23
{$caption}
fot. 24
{$caption}
fot. 25
{$caption}
fot. 26
{$caption}
fot. 27
{$caption}
fot. 28
{$caption}
fot. 29
{$caption}
fot. 30
{$caption}
fot. 31
{$caption}
fot. 32
{$caption}
fot. 33
{$caption}
fot. 34
{$caption}
fot. 35
{$caption}
fot. 36
{$caption}
fot. 37
{$caption}
fot. 38
{$caption}
fot. 39
{$caption}
fot. 40
{$caption}
fot. 41
{$caption}
fot. 42
{$caption}
fot. 43
{$caption}
fot. 44
{$caption}
fot. 45
{$caption}
fot. 46
{$caption}
fot. 47
{$caption}
fot. 48
{$caption}
fot. 49
{$caption}
fot. 50
{$caption}
fot. 51
{$caption}
fot. 52
{$caption}
fot. 53
{$caption}
fot. 54
{$caption}
fot. 55

fot. Michał P. Wiśniewski, 2013

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3
{$caption}
fot. 4
{$caption}
fot. 5

Renowacja

Renowację cmentarza przeprowadzono w latach 2009-2010r. z inicjatywy sołtysa Zbigniewa Kiljana, mieszkańców wsi oraz LGD Terra-Vistula Culmensis. Uporządkowano teren ze śmieci, zlikwidowano zbędną roślinność, ustawiono nagrobki. Zamontowano drewniane ogrodzenie z bramą, a także pomnik z tablicą informacyjną. Dalsze prace prowadzone były w 2012 i 2016 roku. Realizacja była możliwa dzięki pomocy Starostwa Chełmińskiego, które rokrocznie ogłasza konkurs "Dziedzictwo kulturowe naszego sołectwa".

Osadnictwo w Wielkich Łunawach.

Historia

Najstarsza pisemna wzmianka o Wielkich Łunawach pochodzi z 1251 roku. Od przynajmniej 1396 wieś jest własnością miasta Chełmno, leżącą na terenie komturstwa grudziądzkiego. W czasie I Rzeczpospolitej była wsią kamlarską należącą bezpośrednio do miasta Chełmno. Jeszcze w 1592 istniał tu folwark miejski. Po tym jak w listopadzie 1603 roku biskup chełmiński Wawrzyniec Gembicki pozwolił na osadnictwo innowierców w Wielkich Łunawach pod warunkiem, że nie wybudują domu modlitwy ani też nie będą prowadzić nauczania swojej religii wśród katolików, w marcu 1604 sprowadzono pierwszych osadników olęderskich do wsi. Wśród nich znajdowali się menonici. Cieszyli się oni przywilejem posiadania własnego wilkierza (1660). W 1664 pozwolono im założyć szkołę, która z pewnością służyła jako dom modlitwy. Według katastru kontrybucyjnego z 1773 roku w Wielkich Łunawach mieszkało 21 rodzin płacących czynsz, a 16 z nich było menonitami. Pod koniec XVIII i w latach 20. XIX wieku wielu z nich wyjechało na tereny ówczesnej Rosji, a dziś Ukrainy. W 1935 roku mieszkały w Wielkich Łunawach 3 rodziny menonickie.
Oprócz wsi olęderskiej istniał także majątek, który w 1765 był królewskim dobrem gracjalnym w rękach rodu von Keyserlingk (odłam z Lisnowa). Byli oni także właścicielami Paparzyna. W 1793 dobra przeszły we władanie Hansa Sebastiana Rudolfa von Johnston und Kroegeborn. Ten w 1794 sprzedał to rodzinie von Stolle, która posiadała majątek Polskie Łunawy (nazwa z okresu zaborów) do 1857 i Paparzyn. Ostatnimi znanymi właścicielami była wywodząca się z Wilczyna (pow. trzebicki, woj. dolnośląskie) rodzina von Lauterbach. Wzmianka pochodzi z 1872 roku i potem nie ma żadnych innych informacji o istnieniu Polskich Łunaw (folwarku z młynem i karczmą).
Według archiwaliów z 1810 istniejąca tu szkoła ewangelicka była trójklasowa i uczyło się w niej 60 uczniów. Wśród mieszkańców przeważali protestanci, którzy w 1868 liczyli 91% mieszkańców wsi i 75% mieszkańców majątku Polskie Łunawy. W 1855 utworzono na terenie wsi wydzieloną z parafii ewanelickiej Chełmno nową parafię ewangelicką Wielkie Łunawy. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę ilość ewangelików spadła do 65% w 1921 roku. Miejscowa mniejszość niemiecka posiadała chór i szkołę.
Na terenie tego cmentarza w 1939 rozstrzelano 10 miejscowych Polaków, rolników z Dolnych Wymiarów i Podwieska.

Ludzie

Menonici z 1604: Tewes Gertschen, Eberhardt Hermanns, Hans Thiere, Hans Geyker

Gospodarze z 1750: Albrecht, Bartel, Boltz, Buhse, Dircks, Frantz, Gehrtz, Gertz, Jantz, Krumhaus, Pottker, Richert, Sievert, Selnau, Thiart, Wichert, Wilhelm, Witt, Zismer

Kataster kontrybucyjny z 1772: Frantz, Ekert, Tiahrt, Ewert, Resdantz, Kraus, Knack, Kremin, Orlowski, Botker, Geritz, Vodt

1881: diakon menonicki Peter Thahrt

Lista strat w I wojnie światowej: Bartel, Behrend, Block, Boldt, Backer, Fandrei, Helke, Holz, Janz, Klinkowski, Kohlmeyer, Liedtke, Machau, Nass, Nippert, Piepke, Redmann, Ring, Sachs, Schlawinski, Schultz, Slotowski, Splitt, Wegner, Will, Worm

Osoby z 1923: Backer (sołtys), Busse (młyn wodny)

Księga adresowa z 1928: Wilhelm Backer (właściciel ziemski, 84ha), Johann Bartel (właściciel ziemski, 64ha), Buhse (młyn), Dziura (zajazd), Epej (karczma), Essig (zajazd), Gielz (kowal), Joppek (akuszerka), Kulczyk (karczma), Else Pollack (właścicielka ziemska, 78ha)

Gospodarze w 1929: Wilhelm Backer, Gerhard Strubing, Bruno Pollack, Jan Bartel, Jan Goertz

Ostatnie rodziny menonickie z 1935: Bartel, A. Goertz, J. Goertz

Rozstrzelani Polacy w 1939: Cybulski, Janik, Luciński

Komisarz obwodowy w czasie okupacji : Oskar Weigt

Księga adresowa z 1941: Schenkel (gościniec), Kriewald (młyn), Hein (stelmach)

Bibliografia:

  1. 2677 Wabcz, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1911. comp.jpg
  2. APE Malbork, ARK, sygn. 1718, Der evangelischen Begräbnisplatz in Gross Lunau, 1893
  3. M. Bar, Der Adel und der adlige Grundbesitz in Polnisch-Preussen zur Zeit der preussischen Besitzergreifung, 1911, s. 187. comp.jpg
  4. M. Biskup (red.), Dzieje Chełmna i jego regionu. Toruń: TNT, 1968, s. 95, 104, 105, 159, 172, 319, 322. comp.jpg
  5. F. Calsow, General-Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer in Norddeutschland, T. IV Westpreussen, Berlin, 1872, s. 140-141. comp.jpg
  6. Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 91. comp.jpg
  7. J. T. Dziedzic, P. Ossowski, Powiat i miasto Chełmno. Monografja krajoznawcza, Chełmno, 1923, s. 21, 109-110, 172, 192. comp.jpg
  8. J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 35, 124.
  9. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 483. comp.jpg
  10. E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 76-77. comp.jpg
  11. A. Karbowiak, Materyały do dziejów wychowania i szkół w ziemi chełmińskiej 1808-1814 z archiwum nawrzyńskiego Sczanieckich, "Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu", 1900, s. 30.
  12. Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew. pomorskiego, 1923, s. 78-79. comp.jpg
  13. Księga adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego, Toruń, 1929, s. 122-123. comp.jpg
  14. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1242. comp.jpg
  15. A. Mietz, Wiejskie cmentarze protestanckie w dolinie Wisły pod Chełmnem w XVII - XVIII w. Katalog cmentarzy [w:] Rocznik Grudziądzki t. XI. Grudziądz: Polskie Towarzystwo Historyczne, Muzeum w Grudziądzu, 1994, s. 186, 188, 189, 201-202. comp.jpg
  16. Powiat. Zadbajcie o cmentarze, "Gazeta Pomorska" z 10 lutego 2010 r. comp.jpg [dostęp: 06.11.2013].
  17. K. Rauer, Hand-Matrikel der in sämmtlichen Kreisen des preussischen Staats auf Kreis- und Landtagen vertretenen Rittergüter, 1857, s. 46. comp.jpg
  18. Rys historyczny o Wielkich Łunawach na stronie gminy Chełmno, http://bip.chelmno.ug.gov.pl/artykul/491/3254/wielkie-lunawy
  19. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 8. comp.jpg
  20. M. Smól, Wielkie Łunawy. Dbają o zabytki i przyrodę, "Gazeta Pomorska" z 17 października 2009 r. comp.jpg [dostęp: 06.11.2013].
  21. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. V, s. 829. comp.jpg
  22. Ślady obecności menonitów w Wielkich Łunawach na podstawie kwerendy Adalberta Goertza. comp.jpg
  23. L. Talaśka-Klich, Wielkie Łunawy. Zabytkowy cmentarz przyciągnie turystów, "Gazeta Pomorska" z 10 czerwca 2009 r. comp.jpg
  24. Wideo Holendrzy znad Wisły / Nederlanders uit de Vistula, aut. Grzegorz Chudzik comp.jpg [dostęp: 06.11.2013].
  25. Wideo Wielkie Łunawy - cmentarz, aut. daras280 comp.jpg [dostęp: 06.11.2013].
  26. H. Wiebe, Das Siedlungswerk niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Wiessenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrhunderts, 1952, s. 10, 13, 33, 34, 36, 37, 52, 82, 83, 91-92.
  27. Wielkie Łunawy w internetowym Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1233&q=%C5%82unawy&d=0&t=0
  28. Zdjęcia cmentarza w Wielkich Łunawach na forum Marienburg.pl comp.jpg [dostęp: 06.11.2013]
2009201020122016cmentarzewangelickimennonicioledrzyuporzadkowanywielkie_lunawy
wersja strony: 31, ostatnia edycja: 16 Nov 2017 12:24
Edytuj Oceń (0) Tagi Historia Pliki Drukuj Narzędzia + Opcje
O ile nie zaznaczono inaczej, treść tej strony objęta jest licencją Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 License