Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
Opis cmentarza



Położenie
Cmentarz położony przy ul. Toruńskiej 162. Od północy sąsiaduje z ul. Toruńską, od wschodu z kościołem rzymskokatolickim (dawnym ewangelickim) pw. Św. Józefa Rzemieślnika i terenem zabudowanym, od południa z ul. Władysława Bełzy, od zachodu z ul. Jar czynu społecznego.
Podstawowe informacje
Data założenia | 1822 - jako gminny, 1902 - dołączono część ewangelicką, 1929 - dołączono część katolicką |
Wyznanie | wielowyznaniowy, dawniej gminny dla wszystkich wyznań, obecnie rzymskokatolicki |
Ówczesna parafia | ewangelicy - Małe Bartodzieje (od 1901), Bydgoszcz (od 1772-1901); katolicy - parafia Św. Józefa Rzemieślnika erygowana w 1946 r. w dawnym kościele ewangelickim |
Status | czynny, część ewangelicka oraz gminna w całości zaadoptowana na katolicką |
Powierzchnia | ~1,82 ha |
Nr działki | 15, 16 |
Kształt | sześciokąt nieforemny zwężający się ku zachodowi |
Najstarszy zachowany nagrobek | 1907 |
Istniejąca dokumentacja | ? |
Zagrożenia | śmieci, dewastacja |
Stan zachowania | DOBRY, Typ V |
Data zamknięcia, likwidacji | 1945 (data zamknięcia części ewangelickiej), - |
Cmentarz wpisany do rejestru zabytków nieruchomych, nr rej.: A/391/1 z 24.11.1993 r.
Roślinność
Drzewa | dąb, lipa, kasztanowiec, … |
Krzewy | iglaki, … |
Inne | … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Istnieją aleje i ścieżki dzielące cmentarz na ok. 20 kwater. Układ cmentarza czytelny.
Nagrobki i inne elementy
Nagrobki | ||||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi | |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - | |
Cippusy | NIE | - | - | - | - | |
Grobowce | NIE | - | - | - | - | |
Krzyże | NIE | - | - | - | - | |
Obeliski | NIE | - | - | - | - | |
Mogiły obmurowane | TAK | ? | - | - | - | |
Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - | |
Płyty poziome | NIE | - | - | - | - | |
Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - | |
Pola grobowe | NIE | - | - | - | - | |
Postumenty | TAK | ? | - | - | - | - |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - | |
ŁĄCZNIE | ? | |||||
Elementy | ||||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi | |
Mur ogrodzeniowy | TAK | - | XX w. | metal, cegła | współczesny płot | |
Brama | TAK | 1 | pocz. XX w. | cegła, metal | - | |
Kościół | TAK | 1 | 1906 | cegła | obecna parafia rzymskokatolicka pw. Św. Józefa Rzemieślnika, erygowana w 1946 | |
Kaplica | TAK | 1 | 1929 | beton | kostnica z sygnaturką | |
Inne | TAK | 2 | XX w. | drewno, cegła | drewniany krzyż, ceglana kapliczka z II połowy XIX w. |
Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2014
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2014
Renowacja
Z uwagi na adaptację brak dawnych nagrobków ewangelickich, a co za tym idzie możliwości renowacji. Z dawnych ewangelickich zachował się - być może - tylko jeden nagrobek - Kurczewskich z 1907 r. W chwili tworzenia strony o tym cmentarzu (06.03.2015) nie był on objęty planami zagospodarowania przestrzennego. Od 1945 do 1965 r. był cmentarzem parafialnym, w latach 1965-1994 cmentarzem komunalnym, a od 1994 r. zarządcą jest ponownie parafia pw. Św. Józefa Rzemieślnika w Bydgoszczy. Pod koniec lat 40. XX w. wydzielono kwaterę pod pochówek polskich żołnierzy i mieszkańców Bydgoszczy, poległych w czasie II wojny światowej - 2 żołnierzy poległych w 1939 r., 49 żołnierzy poległych w 1945 r., 18 nieznanych mieszkańców Bydgoszczy rozstrzelanych w 1939 r. Pomnik upamiętniający w postaci orła wykonał Jerzy Buczkowski z Solca Kujawskiego w 1982 r. Koronę dołączono po 1989 r.
Pierwotnie (od 1822) teren cmentarza rozpoczynał się od zachodu (dziś to przedłużenie ul. Jar czynu społecznego do wysokości bramy. W 1902 r. cmentarz powiększono w kierunku wschodnim zakładając kwaterę ewangelicką. Wówczas kapliczka przydrożna została włączona w obręb cmentarza. Stało się tow 1908 r. Ostatnie powiększenie nastąpiło w 1929 r. Wystawiono wówczas figurę Serca Jezusowego i oddano do użytku kostnicę.
Osadnictwo w Bartodziejach Małych
Historia
Według inwentarzy starostwa i wójtostwa bydgoskiego pomiędzy 1688, a 1712 r. założono folwark Bartodzieje Małe, który został później zniszczony podczas trzeciej wojny północnej. Kontrakt z 1723 r. zawarty w celu ożywienia gospodarczego wydany przez posesora wójtostwa bydgoskiego Stanisława Poniatowskiego, potwierdzony przez Augusta II Mocnego lokował w Bartodziejach Małych osadników olęderskich na 40 lat. Kolejny kontrakt zawarto jednak szybciej, bo w 1745 r.,a podpisał go następny posesor wójtostwa bydgoskiego Herman Karol von Keyserling (nauczyciel Stanisława Augusta Poniatowskiego, późniejszy ambasador Rosji, ojciec kartografa Karola Pertheesa), co potwierdził August III Sas. Zawarto go na 50 lat. Folwark dzierżawił Winkler Kuntz. W 1873 r. kupiec drzewny Kretschmer założył tartak parowy. Działała tu także od 1902 r. fabryka papierośnic Schrodera. Od 1.04.1920 r. w granicach administracyjnych miasta Bydgoszcz. Niemiecka nazwa Bartelsee odnosi się do jeziora. Czy chodziło o Jezioro Bartodziejskie zwane Bagnem, wspomniane w inwentarzach wójtostwa bydgoskiego z 1744 r.?
Parafia ewangelicka w Małych Bartodziejach oficjalnie powstała w 1901 r. Wcześniej, od 1894 r. stacjonował tu pastor pomocniczy (wikariusz), jednak w tym czasie wieś podlegała jeszcze parafii ewangelickiej w Bydgoszczy. W świetle spisów statystycznych, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku ewangelicy stanowili między 60, a 70% mieszkańców wsi. Od początku XX w. do pierwszej wojny światowej było ich jeszcze więcej, bo ponad 75%. Z chwilą odzyskania niepodległości przez Polskę i włączenia wsi w skład miasta Bydgoszcz ilość protestantów malała.
Obecnie dawny obszar wsi Bartodzieje Małe w nieznacznej części stanowią obszar dzisiejszej dzielnicy Kapuściska, a w większości wchodzą w skład dzielnicy Wyżyny.
Ludzie
Lista strat z I wojny światowej: Abraham, Andreas, Arbeit, Arndt, Bagniewski, Barich, Becker, Behnke, Behrendt, Bernhardt, Beutler, Beyer, Bigalke, Blum, Borowski, Bruckwitzki, Brunk, Buchholz, Bukowski, von Chrzanowski, Ciemnijewski, Czaniecki, Czarnecki, Czarnoleski, Depczinski, Derreck, Dersee, Dickmann, Diez, Ditschkowski, Dombrowski, Doß, Dziekanowski, Dzionara, Elsner, Erdmann, Falancyk, Fellmuth, Fenske, Fiebig, Firch, Fisch, Flatau, Freter, Friedrich, Galkowski, Gehrke, Gehrt, Gerlach, Gorecki, Grzeskowiak, Haak, Harte, Haudan, Heinrich, Heller, Herold, Heydemann, Hildebrandt, Hinczewski, Holtz, Jung, Karl, Karutz, Kerlin, Kielzynski, Kleber, Kleiner, Klunder, Kolasinski, Koß, Krause, Kroll, Krüger, Kubicki, Kroll, Kunz, Kurczewski, Kwiatkowski, Kuhn, Lange, Lawrenz, Lengler, Liedtke, Lischewski, Lukaschewski, Lüdtke, Mahron (Marhon), Markus, Meister, Menz, Mira, Moglin, Morzinski, Mrawinski (Mrowinski), Mroczkowski, Moglin, Muller, Neumann, Noack, Nowakowski, Oparski, Oakulat, Palinski, Panknin (Pankonin), Pawels, Pawlak, Peglau, Peter, Plotnicki, Pokrzykowski, Predohl, Regall, Reinert, Renkowski, Richter, Rietz, Rogge, Rolz, Rosenke, Schaleisa, Scharnolanski, Schauland, Schenski, Schalttschneider, Schnegulan, Schneider, Scholz, Schulz, Schwan, Schwartz, Schulke, Schumann, Schutt, Schutz, Smiegel, Smyk, Spalt, Stanke, Staschewski, Stawicki, Spychow, Teichgraber, Thies, Timm, Tuschinski, Wagner, Weese, Wegner, Wendland, Wendt, Wiese, Zemisch, Zoellmer, Zolkowski, Zuhlke
Bibliografia:
- 2874 Bromberg, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1916.
- K. Bartkowski, Udział starostwa i wójtostwa bydgoskiego w kolonizacji holenderskiej, "Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i okolic", 1996, z. 1, s. 110.
- Dziennik Urzędowy Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej 1920, nr 8, poz. 62.
- Gemeindelexikon für das Königreich Preussen… H. 5. Provinz Posen, 1908, s. 18-19.
- M. Gorączko, Zbiorniki wodne na obszarze Bydgoszczy w ujęciu historycznym, "Kronika Bydgoska", 2003, t. 25, s. 15.
- Z. Guldon, R. Kabaciński, Zarys dziejów osad miejskich oraz miejscowości przyłączonych do Bydgoszczy do 1939 roku, [w:] Historia Bydgoszczy. Tom II, cz. I 1920-1939, pod red. M. Biskupa, Bydgoszcz: BTN, 1999, s. 853.
- R. Kuczma, Kapliczka cmentarna, "Ekspress Bydgoski" z 26.10.2000 r.
- R. Kuczma, Parafialny świętego Józefa, "Ekspress Bydgoski" z 29.01.2001 r.
- Lustracje województw wielkopolskich i kujawskich 1765 pod red. Z. Górskiego, R. Kabacińskiego i R. Mietza, Bydgoszcz: Wydawnictwo UKW, 2011, s. 48.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. I, s. 112.
- Verzeichniss aller Ortschaften des Bromberger Regierungs-Bezirks : mit einer geographisch-statistischen Übersicht derselben, Bromberg: Gruenauer, 1833, s. 9.
- Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg, Bromberg: M. Aronsohn, 1860, s. 10-11.
- K. Wajda, Rozwój urbanistyczny i przemiany ludnościowe w latach 1466-1772, [w:] Historia Bydgoszczy. Tom I. Do roku 1920, pod red. M. Biskupa, Bydgoszcz: BTN, 1999, s. 512-513, 517.
- A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochieen in der Provinz Posen. Posen: W. Decker, 1898, s. 36-42.
- Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na dzień 31 grudnia 2014 r., woj. kujawsko-pomorskie, s. 16. [dostęp: 10.03.2014].