Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
Opis cmentarza


Położenie
Cmentarz położony na niewielkim wzniesieniu po wschodniej stronie wsi. Jadąc przez wieś główną drogą, ul. Grudziądzką w kierunku Świerkocina skręcamy w prawo w ulicę piaskową, a po dalszych 300 metrach w lewo. Tuż za gospodarstwem znajduje się cmentarz. Od północy i zachodu graniczy z gruntami ornymi (północno-zachodnie naroże z terenem gospodarstwa domowego), od wschodu z terenem zalesionym i drogą, którą dojechaliśmy, a od południa z gospodarstwem domowym i gruntem ornym.
Podstawowe informacje
Data założenia | I poł. XIX w. [*] |
Wyznanie | wielowyznaniowy (ewangelicki i rzymskokatolicki) |
Ówczesna parafia | katolicy: Grudziądz, ewangelicy: Grudziądz |
Status | nieczynny |
Powierzchnia | ~0,47 ha |
Nr działki | 139 |
Kształt | prostokąt |
Najstarszy zachowany nagrobek | ? |
Istniejąca dokumentacja | - |
Zagrożenia | śmieci, dewastacja, likwidacja |
Stan zachowania | ZŁY [**], Typ III |
Data zamknięcia, likwidacji | 1945?, - |
[*] Biorąc pod uwagę intensywność akcji osadniczej niewykluczone, że cmentarz jest o wiele starszy i sięga XVIII wieku. Nie wydaje się prawdopodobne, by powstał dopiero w drugiej połowie XIX wieku jak podaje SUiKZP Gminy Grudziądz. Według danych z SUiKZP Gminy Grudziądz, cmentarz rzymskokatolicki w Nowej Wsi założono w 1935 roku. Nie wiadomo od kiedy chowano tu katolików.
[**] Wygląd części nagrobków katolickich zdradza, że opiekunowie nadal tam zaglądają.
Roślinność
Drzewa | dąb, … |
Krzewy | lilak, dzika róża, grochodrzew, jaśminowiec?… |
Inne | trawa, … |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny, układ wewnętrzny czytelny. Główna aleja prowadząca do mauzoleum dzieli cmentarz na 2 duże kwatery.
Nagrobki i inne elementy
Nagrobki | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
Cippusy | NIE | - | - | - | - |
Grobowce | TAK | 1 | IV ćw. XIX w. | cegła | mauzoleum |
Krzyże | NIE | - | - | - | - |
Obeliski | NIE | - | - | - | - |
Mogiły obmurowane | TAK | > 50 | k. XIX - I poł. XX w. | beton, lastryko, kamień polny | |
Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
Płyty poziome | TAK | 1 | 1898 | beton | pokrywa od mogiły obmurowanej |
Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
Pola grobowe | TAK | 1 | IV ćw. XIX w. | żeliwo | ogrodzenie żeliwne niepełne |
Postumenty | TAK | > 20 | k. XIX - I poł. XX w. | beton, piaskowiec, lastryko | przy mogiłach i osobno, sporo cokołów i destruktów |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
ŁĄCZNIE | > 60 stanowisk | ||||
Elementy | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mur ogrodzeniowy | TAK | - | XX w. | metal, beton | siatka rozpięta na betonowych słupkach |
Brama | NIE | - | - | - | - |
Kościół | NIE | - | - | - | - |
Kaplica | NIE | - | - | - | |
Inne | NIE | - | - | - | - |
Na terenie cmentarza mamy mauzoleum rodziny Wirth.
Inskrypcje
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2016
Renowacja
Nie przeprowadzono. Ślady zadbania - jeżeli tak można określić - noszą nagrobki katolickie.
Osadnictwo w Nowej Wsi
Historia
Najwcześniejsza wzmianka w źródłach pisanych sięga 1438 rok aczkolwiek podobno powstała w I ćw. XIV wieku. Ma na to wskazywać pierwotna nazwa Sigarthsberg odwołująca się do Sighartha von Schwarzburga, komtura grudziądzkiego w latach 1313-1329. Za czasów Państwa Krzyżackiego była wsią czynszową podlegającą komturstwu grudziądzkiemu. Za czasów I Rzeczpospolitej wieś stała się królewszczyzną starostwa grudziądzkiego. Znajdowały się tu grunty sołeckie i lemańskie. Według przekazów z lustracji z 1664, po potopu szwedzkim wieś została całkowicie spustoszona i wyludniona. Lekarstwem na dźwignięcie Nowejwsi z zapaści ekonomicznej było osadnictwo olęderskie. Znane są dwa kontrakty nadane przez króla Augusta II Mocnego z 1712 i 1720 oba na 40 lat, dotyczące różnych części wsi. Na karczmę, grunty sołtysie i lemańskie zawierano kontrakty osobne. Sołectwo i lemaństwo posiadali od 1689 Gawroczewscy. Akcję osadniczą kontynuowano także za Augusta III. Przy jego aprobacie nowych kolonistów osadził starosta grudziądzki Jerzy Mniszek w 1748 i owdowiała starościna Dorota Amalia von Buchholz w 1759. Po nazwiskach z ostatniego kontraktu można przypuszczać, że większość była polskojęzycznymi katolikami.
W 1821 roku włościanie otrzymali dzierżawione grunty na własność. Również za czasów zaborów kontynuowano kolonizację tworząc Nowąwieś Budy w 1818, którą zamieszkiwali ludzie zatrudniani przy budowie Twierdzy Grudziądz. Według statystyk z 1868 obie wsie zamieszkiwane były w 78% przez protestantów. Ich odsetek powoli kurczył się. W 1885 było ich 68%, a ierwszy spis powszechny zrobiony tuż po odzyskaniu niepodległości zanotował 45% ewangelików. W Nowejwsi mieszkało także kilkoro przedstawicieli innej konfesji chrześcijańskiej. Najprawdopodobniej byli to baptyści. Zarówno katolicy jak i ewangelicy podlegali pod parafie usytuowane w Grudziądzu.
Kilkoro gospodarzy posiadało znaczny areał ziemski. Choć nie mogli według prawa szczycić się tytułem właściciela majątku szlacheckiego to z uwagi na ilość hektarów (powyżej 50 ha) figurowali w spisach właścicieli majątków. Jedną z rodzin byli Wirthowie mający swoje mauzoleum. Po odzyskaniu niepodległości niemieccy gospodarze sprzedawali swoje grunty Polakom. Według spisu z 1929, w Nowejwsi istniały 4 spore gospodarstwa (Czyżo, Hintzler, Stenzel, Wędlikowski).
Ludzie
Osadnicy z 1759: David Zick, Fryderyk Meller, Maciej Judasz, Maciej Horst, Hermann Rechenberg, Marcin Mueller, wdowa Orszka, Antoni Szarbaczyński, Ignacy Szarbaczyński, Adam Kostrzewski, Tomasz Janiszewski, Szymon Pruchniewski, Jan Makowski, Michał Orzechowski, Albrecht Gurowski, Andrzej Górski, Jerzy Krejnik
Lista strat w I wojnie światowej: Arndt, Bach, Bahn, Brause, Densow, Dombrowski, Domscheidt, Druczkowski, Fieberg, Freitag, Friese, Gaedtke, Glockentin, Gonkowski, Graf, Gadke, Hass, Heldt, Herrmann, Hinz, Hirschfeld, Hoyer, Janz, Jedwalski, Kempf, Kieper, Knoblauch, Knoll, Komoss, Kownath, Krause, Kruger, Kulwicki, Kuhnbaum, Lange, Lemmert, Lilge, Lobin, Lobs, Lubanksi, Lubin, Makarewitz, Mogga, Muller, Nass, Neske, Oschinski, Paetsch, Palm, Petereit, Pofelski, Reschke, Rosenau, Ruschkowski, Salewski, Salamanski, Scepanski, Schubert, Schonradt, Siegfried, Senkbeil, Smorowski, Sokołowski, Sprawski, Stobbe, Stutzke, Suchert, Swiechocki, Thiebe, Tryke, Uran, Viehberg, Wasniewski, Weidemann, Ziolkowski
Kalendarz nauczycielski z 1925: Bernard Bąkowski, Helena Wojtczakowa z Sowińskich
Księga adresowa z 1928: Giese (rzeźnik), Grochowski (kowal), Hintzler (gospodarz), Jarętowska (karczma), Jasiński (towary różne, karczma), Jaworowicz (wiatrak), Klein (rzeźnik), Kuchen (gospodarz), Kuhnbaum (rzeźnik), Patzwald (rzeźnik), Pischker (rzeźnik), Stenzel (gospodarz), Toelke (piekarz), Ziebarth (gospodarz)
Księga adresowa z 1941: Feretycki (szewc), Giese (rzeźnik), Kłosiński (stelmach), Tolke (piekarnia)
Bibliografia:
- 2478 Feste Coubiere, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1909.
- Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 122.
- X. Froelich, Geschichte des Graudenzer Kreises, Band I, Graudenz, 1868, s. 223-225.
- Gemeindelexikon für die Provinz Westpreussen : auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1885 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1888, s. 128-129.
- J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 37, 136.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 477-479.
- E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 22-23.
- Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 22-23.
- Księga adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego, 1929, s. 262-263.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1191.
- A. Mańkowski, J. Paczkowski, Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim, malborskim w 1664, Toruń: TNT, 1938, s. 85, 87-88.
- Nowawieś w internetowym słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu,
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 20.
- Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego, 2013, s.108-109 ,http://www.bip.grudziadz.lo.pl/?app=uchwaly&nid=2170&y=2013
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. VII, s. 209-210.
- A. Wolnikowski, A. Tomaczak, Inwentarz starostwa grudziądzkiego z r. 1739, Grudziądz 1963, s. 53.