Cmentarz wielowyznaniowy - Nowa Wieś

Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia

Położenie cmentarza - mapy

---

Opis cmentarza

Położenie

Cmentarz położony na niewielkim wzniesieniu po wschodniej stronie wsi. Jadąc przez wieś główną drogą, ul. Grudziądzką w kierunku Świerkocina skręcamy w prawo w ulicę piaskową, a po dalszych 300 metrach w lewo. Tuż za gospodarstwem znajduje się cmentarz. Od północy i zachodu graniczy z gruntami ornymi (północno-zachodnie naroże z terenem gospodarstwa domowego), od wschodu z terenem zalesionym i drogą, którą dojechaliśmy, a od południa z gospodarstwem domowym i gruntem ornym.

Podstawowe informacje

Data założenia	I poł. XIX w. [*]
Wyznanie	wielowyznaniowy (ewangelicki i rzymskokatolicki)
Ówczesna parafia	katolicy: Grudziądz, ewangelicy: Grudziądz
Status	nieczynny
Powierzchnia	~0,47 ha
Nr działki	139
Kształt	prostokąt
Najstarszy zachowany nagrobek	?
Istniejąca dokumentacja	-
Zagrożenia	śmieci, dewastacja, likwidacja
Stan zachowania	ZŁY [**], Typ III
Data zamknięcia, likwidacji	1945?, -

[*] Biorąc pod uwagę intensywność akcji osadniczej niewykluczone, że cmentarz jest o wiele starszy i sięga XVIII wieku. Nie wydaje się prawdopodobne, by powstał dopiero w drugiej połowie XIX wieku jak podaje SUiKZP Gminy Grudziądz. Według danych z SUiKZP Gminy Grudziądz, cmentarz rzymskokatolicki w Nowej Wsi założono w 1935 roku. Nie wiadomo od kiedy chowano tu katolików.
[**] Wygląd części nagrobków katolickich zdradza, że opiekunowie nadal tam zaglądają.

Roślinność

Drzewa	dąb, …
Krzewy	lilak, dzika róża, grochodrzew, jaśminowiec?…
Inne	trawa, …

Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ cmentarza czytelny, układ wewnętrzny czytelny. Główna aleja prowadząca do mauzoleum dzieli cmentarz na 2 duże kwatery.

Nagrobki i inne elementy

Nagrobki
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Cenotafy	NIE	-	-	-	-
Cippusy	NIE	-	-	-	-
Grobowce	TAK	1	IV ćw. XIX w.	cegła	mauzoleum
Krzyże	NIE	-	-	-	-
Obeliski	NIE	-	-	-	-
Mogiły obmurowane	TAK	> 50	k. XIX - I poł. XX w.	beton, lastryko, kamień polny
Mogiły ziemne	NIE	-	-	-	-
Płyty poziome	TAK	1	1898	beton	pokrywa od mogiły obmurowanej
Płyty pionowe	NIE	-	-	-	-
Pola grobowe	TAK	1	IV ćw. XIX w.	żeliwo	ogrodzenie żeliwne niepełne
Postumenty	TAK	> 20	k. XIX - I poł. XX w.	beton, piaskowiec, lastryko	przy mogiłach i osobno, sporo cokołów i destruktów
Przyścienne	NIE	-	-	-	-
ŁĄCZNIE	> 60 stanowisk
Elementy
Rodzaj	Istnienie	Ilość	Data powstania	Materiał	Uwagi
Mur ogrodzeniowy	TAK	-	XX w.	metal, beton	siatka rozpięta na betonowych słupkach
Brama	NIE	-	-	-	-
Kościół	NIE	-	-	-	-
Kaplica	NIE	-	-	-
Inne	NIE	-	-	-	-

Na terenie cmentarza mamy mauzoleum rodziny Wirth.

Inskrypcje

---

Galeria zdjęć

fot. Michał P. Wiśniewski, 2016

fot. 1

fot. 2

fot. 3

fot. 4

fot. 5

fot. 6

fot. 7

fot. 8

fot. 9

fot. 10

fot. 11

fot. 12

fot. 13

fot. 14

fot. 15

fot. 16

fot. 17

fot. 18

fot. 19

fot. 20

fot. 21

fot. 22

fot. 23

fot. 24

fot. 25

fot. 26

fot. 27

fot. 28

fot. 29

fot. 30

fot. 31

fot. 31

fot. 32

fot. 32

fot. 33

fot. 34

fot. 35

fot. 36

fot. 37

fot. 38

fot. 39

fot. 40

fot. 41

fot. 42

fot. 43

fot. 44

fot. 45

fot. 46

fot. 47

---

Renowacja

Nie przeprowadzono. Ślady zadbania - jeżeli tak można określić - noszą nagrobki katolickie.

---

Osadnictwo w Nowej Wsi

Historia

Najwcześniejsza wzmianka w źródłach pisanych sięga 1438 rok aczkolwiek podobno powstała w I ćw. XIV wieku. Ma na to wskazywać pierwotna nazwa Sigarthsberg odwołująca się do Sighartha von Schwarzburga, komtura grudziądzkiego w latach 1313-1329. Za czasów Państwa Krzyżackiego była wsią czynszową podlegającą komturstwu grudziądzkiemu. Za czasów I Rzeczpospolitej wieś stała się królewszczyzną starostwa grudziądzkiego. Znajdowały się tu grunty sołeckie i lemańskie. Według przekazów z lustracji z 1664, po potopu szwedzkim wieś została całkowicie spustoszona i wyludniona. Lekarstwem na dźwignięcie Nowejwsi z zapaści ekonomicznej było osadnictwo olęderskie. Znane są dwa kontrakty nadane przez króla Augusta II Mocnego z 1712 i 1720 oba na 40 lat, dotyczące różnych części wsi. Na karczmę, grunty sołtysie i lemańskie zawierano kontrakty osobne. Sołectwo i lemaństwo posiadali od 1689 Gawroczewscy. Akcję osadniczą kontynuowano także za Augusta III. Przy jego aprobacie nowych kolonistów osadził starosta grudziądzki Jerzy Mniszek w 1748 i owdowiała starościna Dorota Amalia von Buchholz w 1759. Po nazwiskach z ostatniego kontraktu można przypuszczać, że większość była polskojęzycznymi katolikami.
W 1821 roku włościanie otrzymali dzierżawione grunty na własność. Również za czasów zaborów kontynuowano kolonizację tworząc Nowąwieś Budy w 1818, którą zamieszkiwali ludzie zatrudniani przy budowie Twierdzy Grudziądz. Według statystyk z 1868 obie wsie zamieszkiwane były w 78% przez protestantów. Ich odsetek powoli kurczył się. W 1885 było ich 68%, a ierwszy spis powszechny zrobiony tuż po odzyskaniu niepodległości zanotował 45% ewangelików. W Nowejwsi mieszkało także kilkoro przedstawicieli innej konfesji chrześcijańskiej. Najprawdopodobniej byli to baptyści. Zarówno katolicy jak i ewangelicy podlegali pod parafie usytuowane w Grudziądzu.
Kilkoro gospodarzy posiadało znaczny areał ziemski. Choć nie mogli według prawa szczycić się tytułem właściciela majątku szlacheckiego to z uwagi na ilość hektarów (powyżej 50 ha) figurowali w spisach właścicieli majątków. Jedną z rodzin byli Wirthowie mający swoje mauzoleum. Po odzyskaniu niepodległości niemieccy gospodarze sprzedawali swoje grunty Polakom. Według spisu z 1929, w Nowejwsi istniały 4 spore gospodarstwa (Czyżo, Hintzler, Stenzel, Wędlikowski).

Ludzie

Osadnicy z 1759: David Zick, Fryderyk Meller, Maciej Judasz, Maciej Horst, Hermann Rechenberg, Marcin Mueller, wdowa Orszka, Antoni Szarbaczyński, Ignacy Szarbaczyński, Adam Kostrzewski, Tomasz Janiszewski, Szymon Pruchniewski, Jan Makowski, Michał Orzechowski, Albrecht Gurowski, Andrzej Górski, Jerzy Krejnik

Lista strat w I wojnie światowej: Arndt, Bach, Bahn, Brause, Densow, Dombrowski, Domscheidt, Druczkowski, Fieberg, Freitag, Friese, Gaedtke, Glockentin, Gonkowski, Graf, Gadke, Hass, Heldt, Herrmann, Hinz, Hirschfeld, Hoyer, Janz, Jedwalski, Kempf, Kieper, Knoblauch, Knoll, Komoss, Kownath, Krause, Kruger, Kulwicki, Kuhnbaum, Lange, Lemmert, Lilge, Lobin, Lobs, Lubanksi, Lubin, Makarewitz, Mogga, Muller, Nass, Neske, Oschinski, Paetsch, Palm, Petereit, Pofelski, Reschke, Rosenau, Ruschkowski, Salewski, Salamanski, Scepanski, Schubert, Schonradt, Siegfried, Senkbeil, Smorowski, Sokołowski, Sprawski, Stobbe, Stutzke, Suchert, Swiechocki, Thiebe, Tryke, Uran, Viehberg, Wasniewski, Weidemann, Ziolkowski

Kalendarz nauczycielski z 1925: Bernard Bąkowski, Helena Wojtczakowa z Sowińskich

Księga adresowa z 1928: Giese (rzeźnik), Grochowski (kowal), Hintzler (gospodarz), Jarętowska (karczma), Jasiński (towary różne, karczma), Jaworowicz (wiatrak), Klein (rzeźnik), Kuchen (gospodarz), Kuhnbaum (rzeźnik), Patzwald (rzeźnik), Pischker (rzeźnik), Stenzel (gospodarz), Toelke (piekarz), Ziebarth (gospodarz)

Księga adresowa z 1941: Feretycki (szewc), Giese (rzeźnik), Kłosiński (stelmach), Tolke (piekarnia)

---

Bibliografia:

1. 2478 Feste Coubiere, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1909.
2. Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 122.
3. X. Froelich, Geschichte des Graudenzer Kreises, Band I, Graudenz, 1868, s. 223-225.
4. Gemeindelexikon für die Provinz Westpreussen : auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1885 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1888, s. 128-129.
5. J. F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königreichs Preussen, Marienwerder, 1789, s. 37, 136.
6. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg, 1890, s. 477-479.
7. E. Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1868, s. 22-23.
8. Kalendarz nauczycielski na rok 1925, Tuchola, 1924, s. 22-23.
9. Księga adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego, 1929, s. 262-263.
10. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1191.
11. A. Mańkowski, J. Paczkowski, Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim, malborskim w 1664, Toruń: TNT, 1938, s. 85, 87-88.
12. Nowawieś w internetowym słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu,
13. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 20.
14. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego, 2013, s.108-109 ,http://www.bip.grudziadz.lo.pl/?app=uchwaly&nid=2170&y=2013
15. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. VII, s. 209-210.
16. A. Wolnikowski, A. Tomaczak, Inwentarz starostwa grudziądzkiego z r. 1739, Grudziądz 1963, s. 53.

---

Lapidaria » powiat grudziądzki » gmina Grudziądz » Nowa Wieś