Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
![]() |
Opis cmentarza



Położenie
Cmentarz położony w północnej części wzgórza Św. Katarzyny przy ul. Bractwa Kurkowego. Część ewangelicka rozpoczyna się już ok 80 m. od skrzyżowania ul. Strzeleckiej z ul. Bractwa Kurkowego, po lewej stronie tej ostatniej. Następnie nieco mniejsza część katolicka. Od północy cmentarz sąsiaduje ze skarpą i terenem zabudowanym, od wschodu ze skarpą, od południa z resztą wzgórza - częścią parkową, a od zachodu z częścią parkową i terenem zabudowanym.
Podstawowe informacje
Data założenia | lata 70. XVII w. (od XVI w. obecni są ewangelicy natomiast katolicy od XIV) |
Wyznanie | wielowyznaniowy (ewangelicki i rzymskokatolicki) |
Ówczesna parafia | Więcbork (katolicy i ewangelicy od 1772, przedtem Pęperzyn gdzie od lat 70. XVII w. działał zbór ewangelicki) |
Status | część katolicka czynna, część ewangelicka nieczynna |
Powierzchnia | ~2,2 ha (cz. ewang. ok. 1,2ha; cz. kat. ok.1ha) |
Nr działki | ? |
Kształt | wielobok |
Najstarszy zachowany nagrobek | 1867 (z części ewangelickiej) |
Istniejąca dokumentacja | ? |
Zagrożenia | śmieci, dewastacja |
Stan zachowania | część ewangelicka ZŁA, Typ III; część katolicka DOBRA |
Data zamknięcia, likwidacji | część ewangelicka w 1945, część katolicka czynna |
Cmentarz wpisany do rejestru zabytków nieruchomych, nr rej.: A/313/1-2 z 29.05.1992.
Roślinność
Drzewa | dąb, klon, lipa, buk,… |
Krzewy | lilak, … |
Inne | trawa, pokrzywy, bluszcz, barwinek, paproć |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ części ewangelickiej częściowo czytelny, katolickiej czytelny. na części ewangelickiej fragment dawnej alei lipowej.
Nagrobki i inne elementy
Szacunki dotyczące rodzajów nagrobków dotyczą się wyłącznie części ewangelickiej.
Nagrobki | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
Cippusy | NIE | - | - | - | - |
Grobowce | TAK | 2 | XIX - I poł. XX w. | cegła, beton, piaskowiec | kaplica grobowa Konkelów (fot. 1) i 1 ze znalezionych zdewastowanych grobowców (fot. 16) |
Krzyże | TAK | 4 | k. XIX w. / pocz. XX w. | żeliwo, beton, drewno | krzyż ażurowy (fot. 15), drewniany (INS.8), betonowe (INS. 3 i 9) |
Obeliski | TAK | 1 | I poł. XX w. | granit | obecnie pomnik poległych żołnierzy radzieckich (fot. 3 i 4) |
Mogiły obmurowane | TAK | >40 | IV. ćw. XIX w. - I poł. XX w. | lastryko, beton, piaskowiec | - |
Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
Pola grobowe | NIE | - | - | - | - |
Postumenty | TAK | >20 | II poł. XIX w. - I poł. XX w. | lastryko, piaskowiec, beton | najczęściej bez mogił obmurowanych |
Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
ŁĄCZNIE | >60 stanowisk | ||||
Elementy | |||||
Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
Mur ogrodzeniowy | TAK | XX/XXI w. | - | - | siatka ogrodzeniowa, od północy parkan betonowy |
Brama | NIE | - | - | - | brak murowanych bram na rzecz furtek w ogrodzeniu |
Kościół | NIE | - | - | - | - |
Kaplica | TAK | 1 | ? | - | w części katolickiej kaplica cmentarna pw. Św. Katarzyny z 1787 r. ufundowana przez M. Potulickiego w miejscu dawnego drewnianego kościoła (fot. 23 i 30) |
Inne | TAK | 1 | XXI w. | - | tablica informacyjna o części ewangelickiej wpisanej do rejestru zabytków (fot. 29) |
Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2014; fot. Tymoteusz Słowikowski, 2014;
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2014
Renowacja
Nie przeprowadzono. Cmentarz ogrodzono, lecz nie całkiem i wystawiono tablicę informującą o wpisie do rejestru zabytków. Należy przypomnieć, że część ewangelicka cmentarza w Więcborku została zdewastowana i rozkradziona ku aprobacie ówczesnych władz komunistycznych, które nie oponowały również przy niszczeniu nagrobków katolickich żołnierzy z I wojny światowej i powstania wielkopolskiego. Choć o dawnych nagrobkach ewangelickich nie pamięta nikt, o starych nagrobkach na części katolickiej raczej też nikt, to pozytywnym odbiorem może cieszyć się akcja sprzątania grobów dawnych nauczycieli miejscowego liceum przeprowadzona w 2012 r.
Osadnictwo w Więcborku.
Historia
Więcbork po raz pierwszy wzmiankowany był w 1383 r. Przez wiele stuleci aż do 1812 r. stanowi własność szlachecką. Miejscowość założona przez ród Pęperzyńskich. Potem w posiadaniu Więcborskich, Zebrzydowskich, Garczyńskich i Smoczewskich. Od końca XVII w. Więcbork przejmują Potuliccy, dzięki którym w 1783 r. otrzymał prawa miejskie. W przeszłości istniał zamek z XIV w., kolejny wybudowali Zebrzydowscy w 1556 r., w innym miejscu. Na mieście szczególnie dotkliwie odbiły się pożary z 1785, 1823 i 1830 r. Od 1893 r. Więcbork zyskał połączenie kolejowe.
Obecność osób pochodzenia niemieckiego notujemy już od czasów gdy zakon Cystersów postanowił osiedlić na swoim terenie w 1228 r. między Złotowem, Łobżenicą i dzisiejszym Więcborkiem niemieckich osadników. Natomiast protestantów do Więcborka sprowadzili Zebrzydowscy w II poł. XVI w., którzy darzyli luteran szczególnymi względami. Początkowo ewangelicy z Więcborka podlegali zborowi w Pęperzynie będącego centrum protestanckim wschodniej Krajny. Wiadomo również o nabożeństwach odprawianych w domach prywatnych. Parafia oficjalnie powstała w 1772 r. w wyniku nakazu regencji kwidzyńskiej. Pierwsze nabożeństwa odbywały się na terenie starego zamku Zebrzydowskich. W 1784 r. protestanci więcborscy wybudowali pierwszy zbór na otrzymanym od Potulickich placu na wzgórzu zamkowym. W 1816 r. stanęła dzwonnica. W latach 1857-1860 wybudowano na terenie miasta nowy kościół ewangelicki pod patronatem króla pruskiego. Ołtarz został sprezentowany przez króla Fryderyka Wilhelma IV.
Więcbork zyskał miano "ewangelickiej Częstochowy" gdyż umieszczono tu dwie centralne siedziby protestanckich zakonów. W mieście istniał żeński zakon Diakonisek posiadający szpital, drukarnię, dom wypoczynkowy, sierociniec, przedszkole oraz zakład dla kobiet upadłych. Drugim zgromadzeniem był męski Zakon Misjonarzy Ewangelickich z pobliskiej Wituni. Wraz z kościołem ewangelickim działał także i drugi istniejący do dziś zbór.
Oprócz protestantów wyznania ewangelicko-unijnego obecni byli także staroluteranie oraz baptyści. Statystyki z 1885 r. podają, ze ewangelicy stanowili 55% mieszkańców miasta. W pierwszym spisie powszechnym z 1921 r. zanotowano 47% ewangelików. Wkrótce było ich o wiele mniej na skutek wyjazdów wgłąb Niemiec po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.
Po zakończeniu II wojny światowej Niemców wyznania ewangelickiego wysiedlono natomiast kościół ewangelicki został zamieniony na dom kultury w 1983 r. Towarzyszyła temu częściowa rozbiórka. Wcześniej wykorzystywano go jako magazyn zbożowy. Kaplicę Diakonisek przerobiono na salę gimnastyczną. Wielu mieszkańców zostało pozbawionych swojej własności i deportowanych na Syberię. Część ewangelicka cmentarza w Więcborku została zdewastowana i rozkradziona ku aprobacie ówczesnych władz komunistycznych, które nie oponowały również przy niszczeniu nagrobków katolickich żołnierzy z I wojny światowej i powstania wielkopolskiego.
W 2012 r. na murze dawnego kościoła ewangelickiego zamontowano tablicę informacyjną przypominającą o sacrum tego miejsca.
Ludzie
Lista strat z I wojny światowej: Alexander, Bartoszek, Baumgart, Becker, Behnke, Behrendt, Berg, Berndt, Bernstein, Bialkowski, Blochwitz, Bock, Borlick, Borowicz, Bracka, Breese, Bresa, Bucholz, Burczyński, Böttcher, Cybulski, Dallüge, Damms, Dietrich, Draheim, Dripke, Drucker, Ebendt, Edel, Ernst, Falck, Fenske, Fischer, Fojucik, Fröhlich, Fölske, Gabel, Galow, Gawliński, Gollnast, Grabau, Grabowski, Gransow, Gripke, Hahn, Hammler, Herzberg, Hufnagel, Hückel, Jakoby, Judas, Jung, Kanngießer, Kanthack, Karau, Kempin, Klawitter, Knop, Köbnick, Koebnick, Kolitz, Korthals, Kotarski, Kowall, Krause, Krawichtzki, Krebs, Kriese, Krueger, Krüger, Kubatzki, Kumm, Kuttnik, Kwiatkowski, Lenz, Lesser, Liebenau, Lietz, Manske, Marquardt, Masiak, Matz, Meyersohn, Michalski, Mielke, Mlodzik, Murach, Müller, Neubauer, Neumann, Nippa, Nitz, Nowack, Ostrovitzky, Pache, Pasternacki, Pflugradt, Pinkus, Pinnow, Pöschke, Radetzki, Radtke, Rakowski, Reetz, Rehbein, Rein, Reinke, Reis, Rhein, Richert, Ringel, Ristau, Rohde, Rook, Roos, Ruhnke, Rux, Salewski, Schauer, Schiller, Schimanski, Schleser, Schmechel, Schmidt, Schneehel, Schramm, Schulz, Schönfeld, Sloma, Spicker, Steffer, Stellmacher, Sültz, Tews, Teßmer, Thedens, Timm, Tobolski, Urban, Vergin, Vierow, Weber, Wegner, Wierzchowski, Wiese, Winietzki, Wolter, Wopp, Zimmermann, Zuther
Spis mieszkańców z 1928 r. - patrz Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1445.

Bibliografia:
- P35 S 25 D Więcbork, Mapa Szczegółowa Polski, 1:25000, Wojskowy Instytut Geograficzny, 1937.
- Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 157-158.
- T. Bracka, Pastor Marek Loskot odwiedził Więcbork, Gazeta Więcborska, wpis z 24.10.2012 r., http://gazetawiecborska.com.pl/?p=10054 [dostęp: 25.01.2015]
- T. Bracka, Więcbork. Zapomniana ewangelicka Częstochowa, Gazeta Więcborska, wpis z 23.05.2013 r., http://gazetawiecborska.com.pl/?p=11827 [dostęp: 25.01.2015]
- I. Geppert, Dzieje ziemi nakielskiej aż do pierwszego rozbioru Polski, [w:] Krajna i Nakło. Studja i rozprawy wydane z okazji pięćdziesięciolecia gimnazjum im. Bolesława Krzywoustego w Nakle, 1926, s. 31, 45, 97, 100, 103, 163-.
- A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen. Neidenburg, 1890, s. 491-492.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1445.
- A. Mietz, Archidiakonat kamieński archidiecezji gnieźnieńskiej. Struktura terytorialna i stan kościołów w czasach staropolskich 1512-1772, Włocławek: Lega, 2005, s. 106.
- L. Skaza, Więcbork: pierwsza wzmianka, a kwestia nadania praw miejskich, http://www.wiecbork.pl/content.php?cms_id=708&lang=pl&p=p4 [dostęp: 26.01.2015]
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 42.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. XIII, s. 435-436.
- Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na dzień 31 grudnia 2014 r., woj. kujawsko-pomorskie, s. 73. [dostęp: 26.01.2015].
- Sprzątanie grobów dawnych nauczycieli LO w Więcborku, http://lowiecbork.edu.pl/archives/2800 [dostęp: 26.01.2015]
- Zabytki architektury województwa bydgoskiego, Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1974, s. 212-213.