| Data założenia |
lata 70. XVII w. (od XVI w. obecni są ewangelicy natomiast katolicy od XIV) |
| Wyznanie |
wielowyznaniowy (ewangelicki i rzymskokatolicki) |
| Ówczesna parafia |
Więcbork (katolicy i ewangelicy od 1772, przedtem Pęperzyn gdzie od lat 70. XVII w. działał zbór ewangelicki) |
| Status |
część katolicka czynna, część ewangelicka nieczynna |
| Powierzchnia |
~2,2 ha (cz. ewang. ok. 1,2ha; cz. kat. ok.1ha) |
| Nr działki |
? |
| Kształt |
wielobok |
| Najstarszy zachowany nagrobek |
1867 (z części ewangelickiej) |
| Istniejąca dokumentacja |
? |
| Zagrożenia |
śmieci, dewastacja |
| Stan zachowania |
część ewangelicka ZŁA, Typ III; część katolicka DOBRA |
| Data zamknięcia, likwidacji |
część ewangelicka w 1945, część katolicka czynna |
| Nagrobki |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Cenotafy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Cippusy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Grobowce |
TAK |
2 |
XIX - I poł. XX w. |
cegła, beton, piaskowiec |
kaplica grobowa Konkelów (fot. 1) i 1 ze znalezionych zdewastowanych grobowców (fot. 16) |
| Krzyże |
TAK |
4 |
k. XIX w. / pocz. XX w. |
żeliwo, beton, drewno |
krzyż ażurowy (fot. 15), drewniany (INS.8), betonowe (INS. 3 i 9) |
| Obeliski |
TAK |
1 |
I poł. XX w. |
granit |
obecnie pomnik poległych żołnierzy radzieckich (fot. 3 i 4) |
| Mogiły obmurowane |
TAK |
>40 |
IV. ćw. XIX w. - I poł. XX w. |
lastryko, beton, piaskowiec |
- |
| Mogiły ziemne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Płyty poziome |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Płyty pionowe |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Pola grobowe |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Postumenty |
TAK |
>20 |
II poł. XIX w. - I poł. XX w. |
lastryko, piaskowiec, beton |
najczęściej bez mogił obmurowanych |
| Przyścienne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| ŁĄCZNIE |
>60 stanowisk |
| Elementy |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy |
TAK |
XX/XXI w. |
- |
- |
siatka ogrodzeniowa, od północy parkan betonowy |
| Brama |
NIE |
- |
- |
- |
brak murowanych bram na rzecz furtek w ogrodzeniu |
| Kościół |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Kaplica |
TAK |
1 |
? |
- |
w części katolickiej kaplica cmentarna pw. Św. Katarzyny z 1787 r. ufundowana przez M. Potulickiego w miejscu dawnego drewnianego kościoła (fot. 23 i 30) |
| Inne |
TAK |
1 |
XXI w. |
- |
tablica informacyjna o części ewangelickiej wpisanej do rejestru zabytków (fot. 29) |
Nie przeprowadzono. Cmentarz ogrodzono, lecz nie całkiem i wystawiono tablicę informującą o wpisie do rejestru zabytków. Należy przypomnieć, że część ewangelicka cmentarza w Więcborku została zdewastowana i rozkradziona ku aprobacie ówczesnych władz komunistycznych, które nie oponowały również przy niszczeniu nagrobków katolickich żołnierzy z I wojny światowej i powstania wielkopolskiego. Choć o dawnych nagrobkach ewangelickich nie pamięta nikt, o starych nagrobkach na części katolickiej raczej też nikt, to pozytywnym odbiorem może cieszyć się akcja sprzątania grobów dawnych nauczycieli miejscowego liceum przeprowadzona w 2012 r.
Historia
Więcbork po raz pierwszy wzmiankowany był w 1383 r. Przez wiele stuleci aż do 1812 r. stanowi własność szlachecką. Miejscowość założona przez ród Pęperzyńskich. Potem w posiadaniu Więcborskich, Zebrzydowskich, Garczyńskich i Smoczewskich. Od końca XVII w. Więcbork przejmują Potuliccy, dzięki którym w 1783 r. otrzymał prawa miejskie. W przeszłości istniał zamek z XIV w., kolejny wybudowali Zebrzydowscy w 1556 r., w innym miejscu. Na mieście szczególnie dotkliwie odbiły się pożary z 1785, 1823 i 1830 r. Od 1893 r. Więcbork zyskał połączenie kolejowe.
Obecność osób pochodzenia niemieckiego notujemy już od czasów gdy zakon Cystersów postanowił osiedlić na swoim terenie w 1228 r. między Złotowem, Łobżenicą i dzisiejszym Więcborkiem niemieckich osadników. Natomiast protestantów do Więcborka sprowadzili Zebrzydowscy w II poł. XVI w., którzy darzyli luteran szczególnymi względami. Początkowo ewangelicy z Więcborka podlegali zborowi w Pęperzynie będącego centrum protestanckim wschodniej Krajny. Wiadomo również o nabożeństwach odprawianych w domach prywatnych. Parafia oficjalnie powstała w 1772 r. w wyniku nakazu regencji kwidzyńskiej. Pierwsze nabożeństwa odbywały się na terenie starego zamku Zebrzydowskich. W 1784 r. protestanci więcborscy wybudowali pierwszy zbór na otrzymanym od Potulickich placu na wzgórzu zamkowym. W 1816 r. stanęła dzwonnica. W latach 1857-1860 wybudowano na terenie miasta nowy kościół ewangelicki pod patronatem króla pruskiego. Ołtarz został sprezentowany przez króla Fryderyka Wilhelma IV.
Więcbork zyskał miano "ewangelickiej Częstochowy" gdyż umieszczono tu dwie centralne siedziby protestanckich zakonów. W mieście istniał żeński zakon Diakonisek posiadający szpital, drukarnię, dom wypoczynkowy, sierociniec, przedszkole oraz zakład dla kobiet upadłych. Drugim zgromadzeniem był męski Zakon Misjonarzy Ewangelickich z pobliskiej Wituni. Wraz z kościołem ewangelickim działał także i drugi istniejący do dziś zbór.
Oprócz protestantów wyznania ewangelicko-unijnego obecni byli także staroluteranie oraz baptyści. Statystyki z 1885 r. podają, ze ewangelicy stanowili 55% mieszkańców miasta. W pierwszym spisie powszechnym z 1921 r. zanotowano 47% ewangelików. Wkrótce było ich o wiele mniej na skutek wyjazdów wgłąb Niemiec po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.
Po zakończeniu II wojny światowej Niemców wyznania ewangelickiego wysiedlono natomiast kościół ewangelicki został zamieniony na dom kultury w 1983 r. Towarzyszyła temu częściowa rozbiórka. Wcześniej wykorzystywano go jako magazyn zbożowy. Kaplicę Diakonisek przerobiono na salę gimnastyczną. Wielu mieszkańców zostało pozbawionych swojej własności i deportowanych na Syberię. Część ewangelicka cmentarza w Więcborku została zdewastowana i rozkradziona ku aprobacie ówczesnych władz komunistycznych, które nie oponowały również przy niszczeniu nagrobków katolickich żołnierzy z I wojny światowej i powstania wielkopolskiego.
W 2012 r. na murze dawnego kościoła ewangelickiego zamontowano tablicę informacyjną przypominającą o sacrum tego miejsca.
Ludzie
Lista strat z I wojny światowej: Alexander, Bartoszek, Baumgart, Becker, Behnke, Behrendt, Berg, Berndt, Bernstein, Bialkowski, Blochwitz, Bock, Borlick, Borowicz, Bracka, Breese, Bresa, Bucholz, Burczyński, Böttcher, Cybulski, Dallüge, Damms, Dietrich, Draheim, Dripke, Drucker, Ebendt, Edel, Ernst, Falck, Fenske, Fischer, Fojucik, Fröhlich, Fölske, Gabel, Galow, Gawliński, Gollnast, Grabau, Grabowski, Gransow, Gripke, Hahn, Hammler, Herzberg, Hufnagel, Hückel, Jakoby, Judas, Jung, Kanngießer, Kanthack, Karau, Kempin, Klawitter, Knop, Köbnick, Koebnick, Kolitz, Korthals, Kotarski, Kowall, Krause, Krawichtzki, Krebs, Kriese, Krueger, Krüger, Kubatzki, Kumm, Kuttnik, Kwiatkowski, Lenz, Lesser, Liebenau, Lietz, Manske, Marquardt, Masiak, Matz, Meyersohn, Michalski, Mielke, Mlodzik, Murach, Müller, Neubauer, Neumann, Nippa, Nitz, Nowack, Ostrovitzky, Pache, Pasternacki, Pflugradt, Pinkus, Pinnow, Pöschke, Radetzki, Radtke, Rakowski, Reetz, Rehbein, Rein, Reinke, Reis, Rhein, Richert, Ringel, Ristau, Rohde, Rook, Roos, Ruhnke, Rux, Salewski, Schauer, Schiller, Schimanski, Schleser, Schmechel, Schmidt, Schneehel, Schramm, Schulz, Schönfeld, Sloma, Spicker, Steffer, Stellmacher, Sültz, Tews, Teßmer, Thedens, Timm, Tobolski, Urban, Vergin, Vierow, Weber, Wegner, Wierzchowski, Wiese, Winietzki, Wolter, Wopp, Zimmermann, Zuther
Spis mieszkańców z 1928 r. - patrz
Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1445.
Spis mieszkańców z 1941 r. - patrz
Deutsches Reichs Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941, s. 157-158.
