Cmentarz żydowski - Fordon

del.icio.usFacebook


Położenie cmentarza - mapy

fordon.PNG

Opis cmentarza

zabudowany.png smieci.png
Położenie

Cmentarz położony na osiedlu Kasztelanka pomiędzy blokami przy ul. Samotnej i Piastowej oraz przedłużeniem ul. Willowej. Będąc na rynku fordońskim kierujemy się ok. 300 m. na północ ul. Wyzwolenia i skręcamy w prawo w ul. Piastową, która zaprowadzi nas po ok. 300 m. na parking przed blokiem Piastowa 10. Za blokiem znajduje się las sosnowy - to dawny kirkut. Od północy graniczy z blokiem Samotna 3, od wschodu z nieużytkami i domkami jednorodzinnymi, od południa z placem zabaw i blokami Piastowa 10 i 12, a od zachodu z placem zabaw przy blokach Piastowa 14 i 16.

Podstawowe informacje
Data założenia II poł. XVII w. (przedtem istniał cmentarz, lecz brak danych na temat jego lokalizacji)
Wyznanie żydowski
Kahał Bydgoszcz, przed 1932 r. Fordon
Synagoga Fordon
Status zlikwidowany
Powierzchnia ~1,2 ha
Nr działki 297, pierwotnie także na 299/2, 362, 251
Kształt wielobok zbliżony do prostokąta
Najstarszy zachowany nagrobek brak
Istniejąca dokumentacja ?
Zagrożenia śmieci
Stan zachowania ZLIKWIDOWANY I UPAMIĘTNIONY, Typ II
Data zamknięcia , likwidacji 1939, 1939
Roślinność
Drzewa sosna,…
Krzewy lilak, grochodrzew, dzika róża, głóg, …
Inne trawa,…

Brak informacji o dawnym rozplanowaniu cmentarza.

Nagrobki i inne elementy
Nagrobki
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Cenotafy NIE - - - -
Cippusy NIE - - - -
Grobowce NIE - - - -
Krzyże NIE - - - -
Mogiły obmurowane NIE - - - -
Obejścia NIE - - - -
Obeliski NIE - - - -
Płyty poziome NIE - - - -
Płyty pionowe NIE - - - -
Przyścienne NIE - - - -
Elementy
Rodzaj Istnienie Ilość Data powstania Materiał Uwagi
Mur ogrodzeniowy NIE - - - posiadał mur ceglany
Brama NIE - - - posiadał bramę
Kościół NIE - - - -
Kaplica NIE - - - -
Inne NIE - - - -

Brak informacji na temat grobów o znaczeniu historycznym oraz osób szczególnie zasłużonych. Z pewnością chowani byli tu rabini fordońscy.

Inskrypcje

Galeria zdjęć

fot. Michał P. Wiśniewski, 2014

{$caption}
fot. 1
{$caption}
fot. 2
{$caption}
fot. 3
{$caption}
fot. 4
{$caption}
fot. 5
{$caption}
fot. 6
{$caption}
fot. 7
{$caption}
fot. 8
{$caption}
fot. 9

Renowacja

Niemożliwa ze względu na zlikwidowanie nagrobków przez Niemców w okresie okupacji hitlerowskiej. Część płyt nagrobnych posłużyła Niemcom do umacniania skarpy przy ul. Frycza-Modrzewskiego. Można powiedzieć, że była to dość niechlujna likwidacja gdyż fragmenty macew oraz kości były częstym znaleziskiem dzieci bawiących się na placu zabaw tzw. ogródkiem jordanowskim urządzonym na cmentarzu. Zresztą na kawałki rozbitych nagrobków można natknąć się i dziś. Pod koniec lat 80. zaczęto wokół cmentarza stawiać otaczające go bloki. Bloki przy Piastowej 10 i 12 powstały po części na terenie kirkutu. Wówczas cmentarz był zapleczem budowy (stały tam maszyny, kontenery, materiały). Pewna część macew leżała bezładnie w jednym z miejsc Fordonu. Nie wiadomo co się z nimi stało.
Już w 1993 r. myślano o wydobyciu macew z umocnień skarpy i upamiętnieniu cmentarza poprzez urządzenie tam lapidarium jednak nie zostały one zrealizowane. W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego wyodrębniono teren kirkutu. Obowiązuje zakaz budowy obiektów kubaturowych.
Na początku grudnia 2013 na terenie kirkutu stanął kamień z tablicą pamiątkową. Mimo to obszar pozostaje nadal miejscem dyskretnego raczenia się alkoholem i podrzucania śmieci. Fragmenty nagrobków z napisami znalezione przez Historyczną Kopalnię Fordon zostały zabrane do pracowni archeologiczno-konserwatorskiej Wojciecha Siwaka w Bydgoszczy.

Osadnictwo żydowskie w Fordonie.

Historia

Żydzi w Fordonie obecni byli już w 1596 r. Wśród nich znajdowali się zapewne przybysze z Bydgoszczy, którzy na mocy dekretu Zygmunta II Augusta zabraniającego osiedlania się Żydom w tym mieście zostali wygnani w 1555 r. Gmina żydowska działała już w XVII w., a przypuszcza się nawet że istniała już w XVI w. Na pewno w drugiej połowie XVII w. istniała synagoga oraz kirkut na którym aż do 1819 r. chowano również Żydów bydgoskich. Rozwój gminy żydowskiej został powstrzymany poprzez wyniszczające wojny północne, które doprowadziły do zniszczenia i wyludnienia Fordonu.
Aż do lat 40. XIX w. ilość Żydów w Fordonie wzrasta (w 1843 - 70%). Znaczny spadek notowany jest od lat 60. XIX w. Spowodowała to postępująca asymilacja oraz emigracja do Bydgoszczy, miast w głębi Niemiec i Ameryki Północnej. Tuż po odzyskaniu niepodległości przez Polskę społeczność żydowska w większości wyemigrowała. W 1921 r. było ich już niecałe 4%. Napływ niewielkiej grupy Żydów z dawnego Kongresówki niewiele podniósł statystyki. Pogarszający się klimat społeczny (w tym dewastacja cmentarza w 1931) i rozwiązanie kahału w 1932 r. (przeniesiono siedzibę do Bydgoszczy) nie sprzyjał pozostaniu. Nie pomogła nawet daleko idąca autonomia w ramach bydgoskiej gminy żydowskiej. W 1939 r. w Fordonie mieszkało nie więcej jak 29 Żydów.
Oprócz synagogi z 1832 i cmentarza gmina posiadała szkołę (zamknięta w 1921 r. i przeznaczona na dom kantora), bibliotekę (w budynku szkoły) i mykwę. Tradycje szkolne sięgają co najmniej roku 1836 gdy uruchomiono szkołę żydowską. Przedtem od 1814 istniała szkoła symultanna, lecz nie wiadomo jak długo działała. Wspomniana asymilacja prowadziła do nauczania głównie języka niemieckiego. Prężnie działały organizacje religijne i społeczno-polityczne.
Podobnie jak w innych sztetlach Żydzi trudnili się handlem i rzemiosłem. Nie mogło zabraknąć żydowskich przemysłowców. W Fordonie działała fabryka papy dachowej, zakład papieru i tartak parowy założony przez Gustawa Jacobiego. Pod koniec XIX w. Louis Lewin stał się właścicielem cegielni. Po 1920 r. wymienione przedsiębiorstwa znalazły się w polskich rękach.
Fordońscy Żydzi zostali wymordowani przez członków Selbschutzu poprzez rozstrzelanie 12 i 19 października 1939 r. w "Dolinie Śmierci".

Ludzie

Dawid Caro (1872-1839), urodzony w Fordonie, założył szkołę w Poznaniu gdzie nauczał aż do śmierci. Był zwolennikiem haskalizmu, czyli ruchu oświeceniowego popierającego asymilację. Wprowadził m. in. język niemiecki do nabożeństw. Za naturalne uważał nauczanie języka polskiego oraz niemieckiego w szkole żydowskiej. Opracował słownik polsko-niemiecki, gramatykę języka polskiego, podręcznik do nowohebrajskiego.

Nazwiska naturalizowanych Żydów z fordońskiej korporacji z 1834 r.: Aronsohn, Auerbach, Barnas, Berg, Cohn, Friedlander, Gutkind, Glogau, Jacobi, Jacobsohn, Itzig, Karo, Konin, Levy, Loewenberg, Loewenthal, Loewinsohn, Lichtenstein, Mensor, Meyer, Meyersohn, Neuenberg, Pincus, Rohr, Rosener, Simon, Simonsohn, Schubiner, Tugendreich, Wolff

Część Żydów rozstrzelanych w 1939 r: Aron Beneditt, Paul Beneditt, Emma Cohn, Erna Cohn, Louis Dattel, Paula Hirsch, Hermann Israel, Goldberg, Rachel Kroner, Emma Lewin, Salomon Weiss

Bibliografia:

  1. 2875 Fordon, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1940. comp.jpg
  2. B. Breslauer, Die Abwanderung der Juden aus der Provinz Posen, Berlin: Berthold Levy, 1909, tabela A. comp.jpg
  3. Cmentarz przysypany śmieciami, ale z pamiątkową tablicą, http://infofordon.pl/20131221439/cmentarz-przysypany-smieciami-ale-z-pamiatkowa-tablica [dostęp: 08.01.2014]
  4. Dzieje Fordonu i okolic pod red. Z. Biegańskiego, Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1997. Pierwsza część przedstawiająca koleje historyczne Fordonu dostępna on-line, http://www.mikolaj.bydgoszcz.pl/czytelnia/dzieje_fordonu.pdf
  5. P. B. Gąsiorowski, Z. Zyglewski, Cmentarze fordońskie, [w:] Dzieje Fordonu i okolic pod red. Z. Biegańskiego, Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1997, s. 217-218.
  6. A. Heppner, I. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der juedischen Gemeinden in der Posener Landen, Koschmin-Bromberg, 1904, s.387-396. comp.jpg
  7. Informacje o cmentarzu żydowskim w Fordonie na stronie FODZ: http://fodz.pl/?d=10&id=47&l=pl [dostęp: 07.01.2015]
  8. Informacje o cmentarzu żydowskim w Fordonie na stronie Kirkuty.xip.pl: http://kirkuty.xip.pl/fordon.htm [dostep: 07.01.2015]
  9. T. Kawski, Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918-1942, Toruń: Wydawnictwo Naukowe "Grado", s. 78-80, 375-377.
  10. T. Kawski, Inwentarze gmin żydowskich z Pomorza i Wielkopolski wschodniej w okresie międzywojennym (1918/20-1939), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 2006, nr 1, dok. 5, s. 80.
  11. S. Kemlein, Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim, 1815-1848, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2001, s. 91, 151, 211-212, 220, 248, 266
  12. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1296. comp.jpg
  13. Z. Kowalewski, Fordońskie macewy w murze?, "Express Bydgoski" z 05.10.2011, wyd. internetowe, http://express.bydgoski.pl/214496,Fordonskie-macewy-w-murze.html [dostep: 08.01.2015]
  14. B. Kozłowski, Niechciane cmentarze…, wpis z 30.10.2009 r. na blogu "Koboforbyd", http://profil.expressmedia.pl/blog/kobofordbyd/204/Niechciane-cmentarze [dostęp: 08.01.2015]
  15. W. Mąka, Sosny szumią w jidysz, "Gazeta Pomorska" 1993, nr 66, s. 4-5.
  16. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego osiedla Wyzwolenia z fragmentem terenu Powiśla w jednostce Fordon w Bydgoszczy na podstawie uchwały Rady Miasta Bydgoszczy nr XVIII/431/03 z 17 grudnia 2003 r. comp.jpg
  17. Porównanie terenu dzisiejszej zabudowy ze starą mapą Bydgoszczy, http://staremapy.bydgoszcz.pl/mapy/messtischblatt/
  18. Rysunek miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego osiedla Wyzwolenia z fragmentem terenu Powiśla w jednostce Fordon w Bydgoszczy stanowiący załącznik do uchwały Rady Miasta Bydgoszczy nr XVIII/431/03 z 17 grudnia 2003 r. comp.jpg
  19. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 3. comp.jpg
  20. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. II, s. 398-399 comp.jpg
  21. Verzeichniss sämmtlicher naturalisierten Israeliten in Grossherzogentum Posen, Bromberg: I. Hirschberg, 1836, s. 106-107. comp.jpg
  22. Zarys historii społeczności żydowskiej Fordonu na stronie Aus der Geschichte der jüdischen Gemeinden in deutschen Sprachraum. comp.jpg [dostęp: 07.01.2015]
  23. Żydowski Fordon na portalu Wirtualny Sztetl: http://www.sztetl.org.pl/pl/city/fordon/ [dostęp: 07.01.2015]
  24. Żydzi w Fordonie. Dzieje, kultura, zabytki pod red. T. Kawskiego, Toruń: Wydawnictwo Mado, 2011.
bydgoszczcmentarzfordonkirkutnieistniejacezydowski
wersja strony: 4, ostatnia edycja: 09 Jan 2015 19:34
Edytuj Oceń (0) Tagi Historia Pliki Drukuj Narzędzia + Opcje
O ile nie zaznaczono inaczej, treść tej strony objęta jest licencją Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 License