Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz na terenie zabudowanym przy ul. Nowej, ok. 500 m w linii prostej od rynku. Najłatwiej dojechać kierując się z rynku ul. Śniadeckich, a następnie skręcić w Podgórną. Następnie przejeżdżamy tory kolejowe i zaraz za przejazdem skręcamy w lewo w Młyńską, która po skrzyżowaniu z Zieloną przechodzi w ul. Nową. Teren po cmentarzu znajduje się bezpośrednio przy ulicy Nowej, ok. 260 m. od skrzyżowania Młyńskiej z Zieloną. Od północy sąsiaduje z posesją prywatną, od wschodu z ul. Nową, od południa z drogą oddzielającą od domu wielorodzinnego, a od zachodu z przetwórnią ryb.
Podstawowe informacje
| Data założenia | 1845 (1790?) |
| Wyznanie | żydowski |
| Kahał | Gniezno (1932-1939), Janowiec Wielkopolski (1810-1932, oficjalnie od 1860) |
| Synagoga | Janowiec Wielkopolski (od 1810) |
| Status | nieistniejący |
| Powierzchnia | 0,22ha |
| Nr działki | 544/8 |
| Kształt | zbliżony do prostokąta |
| Najstarszy zachowany nagrobek | brak |
| Istniejąca dokumentacja | ? |
| Zagrożenia | śmieci |
| Stan zachowania | ZLIKWIDOWANY I UPAMIĘTNIONY, Typ IIa |
| Data zamknięcia, likwidacji | 1940, 1940/1941 |
Roślinność
| Drzewa | … |
| Krzewy | - |
| Inne | trawa, … |
Układ cmentarza nieznany z powodu braku nagrobków. Brak informacji o istnieniu alei. Brak pomników przyrody.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły obmurowane | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | NIE | - | - | - | - |
| Postumenty | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
| Brama | NIE | - | - | - | cmentarz posiadał parkan |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Krzyż | NIE | - | - | - | - |
| Inne | TAK | 1 | XXI w. | lastryko, piaskowiec | kamień pamiątkowy z fragmentem macewy |
Brak informacji na temat grobów o znaczeniu historycznym oraz osób szczególnie zasłużonych.
Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2015;
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2015
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
Renowacja
Na terenie kirkutu zasadzona jest trawa i młode drzewka przy ulicy. Na środku stoi lastrykowy pomnik z napisem "cmentarz żydowski" i wmurowanym kawałkiem macewy. Nie znaleziono informacji kiedy dokonano upamiętnienia. Chodnik idący w południowo wschodniej położony jest na cmentarzu.
Osadnictwo w Janowcu Wielkopolskim
Historia
Najstarsza wiadomość o Żydach w Janowcu Wielkopolskim tyczy się założenia kirkutu w 1790 roku. Heppner pisze, że początek osadnictwa zydowskiego w mieście nastąpił w 1785 jednak dokładnie okoliczności pozostają nieznane. Odnośnie pierwszego cmentarza to nie znamy jego dokładnej lokalizacji. Prawdopodobnie istniał obok opisanego tu, a założonego w 1845 r. Być może doszło do powiększenia terenu cmentarza, a nie założenia nowego w innej lokalizacji. Gmina żydowska ukonstytuowała się w 1810 gdy założono pierwszą synagogę. Nową wybudowano w 1869 ze środków z powszechnej zbiórki w gminach żydowskich prowincji poznańskiej.
W 1849 stanowili 42% mieszkańców miasteczka. Populacja żydowska w Janowcu swoje maksimum zanotowała w 1860 r. Było wówczas 266 Żydów. Później ilość członków gminy stale zmniejszała się. Do 1874 utrzymywano szkołę żydowską, a po jej likwidacji dzieci żydowskie uczęszczały do szkoły symultannej. Natomiast nauczaniem religii zajmował się kantor pod nieobecność rabina, na którego gmina pozwolić sobie nie mogła od lat 70. XIX w. Do czasu ustanowienia instytucji rabina w Janowcu, jego obowiązki pełnił rabin z Rogowa. Co ciekawe statut gminy oficjalnie zatwierdzono w 1860. Podobnie jak w pozostałych gminach żydowskich zaboru pruskiego jej członkowie utożsamiali się z niemieckim obszarem kulturowym. Oficjalnym językiem gminy był niemiecki. Żydzi z Janowca jednostkowo brali udział w wojnach toczonych przez Prusy, a potem Cesarstwo Niemieckie. Nasilająca się emigracja wgłąb Niemiec lub do Ameryki Północnej spowodowała, że tuż przed I wojną światową gmina liczyła 131 osób. Mimo to na początku XX w. byli bardzo wpływowymi postaciami w mieście gdyż 4 na 6 radnych w 1905 było Żydami. Działały także różne stowarzyszenia m. in. Stowarzyszenie na rzecz opieki nad chorymi i pogrzebami
Po odzyskaniu niepodległości ubytek członków gminy jeszcze bardziej się nasilił. W 1931 r. było w Janowcu 47 Żydów. Mimo to nie rozwiązano jej. Nadal pozostawał kantor i rzezak. W 1932 r. korporację janowiecką podporządkowano gminie żydowskiej w Gnieźnie przekazując im majątek i nieruchomości, w tym oparkaniony cmentarz. Tuż przed wybuchem II wojny w Janowcu żyło 60 Żydów.
Nie wiadomo dokładnie jakie są losy po rozpoczęciu okupacji. Na początku września Niemcy rozstrzelali wraz z Polakami żydowską rodzinę handlarza bydłem Kiewe. Prawdopodobnie zostali wysiedleni i zamordowani podczas deportacji albo zginęli podczas likwidacji getta w Łodzi. Na przełomie 1940 i 1941 r. rozebrano synagogę, a cegła z niej posłużyła do budowy młyna (dziś nie istnieje). Obecnie na miejscu synagogi stoi bar i część kamienicy. Prawdopodobnie w tym samym czasie co rozbiórka synagogi zlikwidowano macewy z kirkutu.
Ludzie
Lista naturalizowanych Żydów w 1834: Abraham Itzig (handlarz), Abraham Bernstein (handel wełną), Michael Flanter (sklepikarz), Hirsch Hirschberg (kramarz)
Rabini: Itzig Abrahamsohn, A. Lazarus, Leyser Hirsch Paradies (1864-1866), R. S. Lewin (1866-1871)
Żydowscy radni z początku XX w.: Mannheim, Dr. Goldbaum, Schlome, Schmul
Rodzina Kiewe rozstrzelana 9 września przez Niemców: Gustaw (handlarz, 1878-1939), Eugenia z domu Landmann (1882-1939), Edith (córka, 1913-1939)
Bibliografia:
- 3270 Janowitz, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1: 25 000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1940
- B. Breslauer, Die Abwanderung der Juden aus der Provinz Posen, Berlin: Berthold Levy, 1909, tabela A.
- Gminny program opieki nad zabytkami gminy Janowiec Wielkopolski na lata 2013-2016, 2013, s. 15, 22.
- A. Heppner, I. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der juedischen Gemeinden in der Posener Landen, Koschmin-Bromberg, 1904, s.491-493.
- Informacje o cmentarzu żydowskim w Janowcu Wielkopolskim na stronach FODZ, http://fodz.pl/?d=10&id=391&l=pl
- Informacja o rodzinie Kiewe, rozstrzelanej w pierwszych dniach września 1939, https://www.um-janowiecwlkp.pl/index.php/miejsca-pamieci-narodowej?showall=&start=1
- R. Konieczka, Miejsca po synagogach i cmentarzach, Pałuki 2002, nr 37, wyd. internetowe z z 14.11.2006, http://palukitv.pl/teksty/karty-historii/364-miejsca-po-synagogach-i-cmentarzach.html
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1318.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie, Warszawa: GUS, 1926, s. 126.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. III, s. 430.
- Verzeichniss aller Ortschaften des Bromberger Regierungs-Bezirks : mit einer geographisch-statistischen Übersicht derselben, Bromberg, 1833, s. 126.
- Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg, Bromberg: M. Aronsohn, 1860, s. 166-167.
- Verzeichniss sämmtlicher naturalisierten Israeliten in Grossherzogentum Posen, Bromberg: I. Hirschberg, 1836, s. 108.
- Zarys historii społeczności żydowskiej Janowca Wielkopolskiego na stronie Aus der Geschichte der jüdischen Gemeinden in deutschen Sprachraum, http://www.jüdische-gemeinden.de/index.php/gemeinden/h-j/2185-janowitz-posen
- Żydzi w Janowcu Wielkopolskim na portalu Wirtualny Sztetl, http://www.sztetl.org.pl/pl/city/janowiec-wielkopolski/
