Cmentarz żydowski - Łabiszyn (Arnoldowo)
Położenie cmentarza - mapy
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony przy ul. Leśnej. Pomnik stoi na skraju lasu i jest widoczny z ulicy. Od północy kirkut sąsiadował z cmentarzem ewangelickim, od południa i zachodu z lasem, a od wschodu z ulicą Leśną.
Podstawowe informacje
| Data założenia |
II poł. XVIII w. |
| Wyznanie |
żydowski |
| Kahał |
Szubin (od 1932), Łabiszyn (II poł. XVIII w. - 1932) |
| Synagoga |
Łabiszyn |
| Status |
zlikwidowany |
| Powierzchnia |
~1,01 ha |
| Nr działki |
nie wyodrębniono, na terenie 3259/2 |
| Kształt |
sześciobok nieforemny |
| Najstarszy zachowany nagrobek |
fragment macewy z 1882 |
| Istniejąca dokumentacja |
? |
| Zagrożenia |
dewastacja pomnika |
| Stan zachowania |
UPAMIĘTNIONY, Typ IIa |
| Data zamknięcia , likwidacji |
1939, 1939/1940? |
Roślinność
| Drzewa |
sosna, brzoza, dąb, klon |
| Krzewy |
lilak, grochodrzew, … |
| Inne |
trawa, konwalia, … |
Brak informacji o rozplanowaniu cmentarza. Brak pomników przyrody.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Cenotafy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Cippusy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Grobowce |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Krzyże |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Mogiły obmurowane |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Obejścia |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Obeliski |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Płyty poziome |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Postumenty |
TAK |
1 |
1882 |
piaskowiec |
fragment macewy |
| Przyścienne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Elementy |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy |
NIE |
- |
- |
- |
w przeszłości byl odgrodzony murem z cegieł |
| Brama |
NIE |
- |
- |
- |
istniała od strony ulicy Leśnej |
| Kościół |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Kaplica |
NIE |
- |
- |
- |
istniał dom przedpogrzebowy |
| Inne |
TAK |
1 |
2014 |
granit |
Brak informacji na temat grobów o znaczeniu historycznym oraz osób szczególnie zasłużonych.
Inskrypcje
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2016
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
fot. Sławek Sikorski, 2016
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
Renowacja
Niemożliwa ze względu na zlikwidowanie cmentarza. W 2014 roku z inicjatywy Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego na skraju lasu postawiono pomnik upamiętniający spoczywających tu Żydów z Łabiszyna. Po murze pozostał rów, choć podobno resztki są gdzieniegdzie widoczne podobnie jak pozostałości domu przedpogrzebowego.
Nieznane są losy nagrobków żydowskich. W 2008 znaleziono fragmenty macew podczas remontu ulicy 11 stycznia. Według doniesień prasowych pojawiły się wątpliwości co do tego czy są to wyłącznie macewy, czy są tam też nagrobki ewangelickie. Podobno są składowane na terenie oczyszczalni ścieków.
Osadnictwo żydowskie w Łabiszynie
Historia
Najstarsze zapiski świadczące o osadnictwie żydowskim w Łabiszynie pochodzą z 1565 roku. Procentowo największy odsetek stanowili w 1808 roku - 56% ludności, ilościowo w 1858 - 633 osoby. Odpływ żydowskich mieszkańców związany był głównie z emigracją do większych ośrodków i Ameryki Północnej. Samodzielność gmina zyskała w drugiej połowie XVIII wieku, a status korporacji w 1834. Znikoma społeczność żydowska Łabiszyna została włączona do gminy w Szubinie w 1932. Wówczas mieszkało tu 9 Żydów, a w 1939 tylko 1 rodzina.
Majątek gminy stanowiła synagoga z ogrodem, dom rabina, dom kantora, łaźnia, cmentarz z kostnicą. Już w 1930 władze miejskie chciały kupić zruinowaną synagogę i przebudować na salę gimnastyczną, lecz skończyło się to niepowodzeniem z powodu protestów miejscowych Żydów. Członkowie gminy samowolnie wycięli część drzew na cmentarzu żydowskim.
Z pewnością wraz z początkiem okupacji resztka społeczności żydowskiej została zamordowana jednak brak szczegółów o ich losach.
Ludzie
Marcus Aronsohn (kupiec, 1834), Abraham Liepmann Asch (handlarz, 1834), Selig Flaum Engel (kantor, 1834), Rachmiel Samuel Gluck (handlowiec, 1834), Abraham Isaac Goldstein (handlowiec, 1834), Itzig Hirsch (dzierżawca karczmy, 1834), Baer Itzig Hirsch Hirschberg (krawiec, 1834), Samuel Jacobsohn (kupiec, 1835), Samuel Jadownik (kupiec, 1835), Salomon Joel (kupiec, 1834), David Lachmann (kupiec, 1835), Salomon Levy (kupiec, 1835), Joel Levy (zastępca rabina, 1835), Jacob Elias Levy (handel piwem, 1835), Moses Hirsch Levy (kupiec, 1835), Abraham Levin Levy (kupiec, 1834), David Lippmann (handloweic, 1835), Leib Levin Loewenthal (handel wełną, 1835), Marcus Abraham Marcuse (księgowy, 1835), Itzig Mendelsohn (nauczyciel, 1834), Wolff Ries (handlowiec, 1835), Samuel Rosenthal (chirurg, 1834), Theodor Vogelsdorf (?, 1835)
Członkowie korporacji w 1912: Peilte (przewodniczący, kupiec), Casper (kupiec), Henschke (kupiec), Lewin (kupiec), Lippmann (kupiec), Elias (krawiec), Weichbrot (szklarz), Lewin (kupiec), Cohn (kupiec), Rynarzewski (kupiec), Henschke (kupiec)
Na cmentarzu spoczywa rabin Dob Joel Sachs (1771-1834), który uczestniczył w spotkaniu społeczności żydowskiej z królem Prus w 1818. Fryderyk WIlhelm III był pod wielkim wrażeniem jego wyglądu i nakazał namalować jego portret. Inną znaną i zasłużoną postacią tu pochowaną był chirurg Samuel Rosenthal (1787-1842). Jego najmłodszy syn Isidor był profesorem fizjologii (1836-1915)
Bibliografia:
- 3073 Labischin, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1911.
- J. Bejma, Czy na ulicy 11 stycznia znajdowały się żydowksie macewy?, "Gazeta Pomorska", wyd. internetowe z 29.02.2008, http://www.pomorska.pl/aktualnosci/art/6948723,labiszyn-czy-na-ulicy-11-stycznia-znajdowaly-sie-zydowski-macewy,id,t.html
- B. Breslauer, Die Abwanderung der Juden aus der Provinz Posen, Berlin: Berthold Levy, 1909, tabela A.
- Handbuch für Kreis Schubin bearbeitet von G. Rösner, Bromberg, 1912, s. 66.
- A. Heppner, I. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der juedischen Gemeinden in der Posener Landen, Koschmin-Bromberg, 1904, s. 593-596.
- Informacje o cmentarzu żydowskim w Rynarzewie na stronie FODZ: http://fodz.pl/?d=10&id=735&l=pl [dostęp: 23.10.2014]
- Informacja o kirkutach żydowskich w Łabiszynie na stronie Kirkuty. xip.pl, http://www.kirkuty.xip.pl/labiszyn.htm
- T. Kawski, Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918-1942, 2012, s. 155-156.
- Uroczystości upamiętnienia w Łabiszynie i Barcinie, http://www.palukitv.pl/galerie/uroczystosci-na-cmentarzach-zydowskich-barcin-labiszyn-3-ix-2014.html
- Verzeichniss sämmtlicher naturalisierten Israeliten in Grossherzogentum Posen, Bromberg: I. Hirschberg, 1836, s. 117-118.
- Zdjęcie z kolekcji Barbary Adryańczyk-Pietrzak, "Lata 30. Łabiszyn. Arnoldowo. Rodzina na tle płotów dzielących cmentarz niemecki i żydowski ", http://labiszyn.archiwa.org/zasoby.php?id=15621
- Żydzi w Łabiszynie w portalu Wirtualny Sztetl, http://www.sztetl.org.pl/pl/city/labiszyn/
