| Data założenia |
I poł. XIX w. (co najmniej lata 20. XIX w.) |
| Wyznanie |
żydowski |
| Kahał |
Świecie - Nowe - Gniew (od 1932), Nowe (1847-1932) |
| Synagoga |
Nowe (1847) |
| Status |
nieistniejący |
| Powierzchnia |
~ 0,70 ha wg opisów albo ~ 0,23 ha wg starych map |
| Nr działki |
na terenie 1156/1 (wg starych map), wg opisów także na 1155/2 i 1155/3 |
| Kształt |
prostokąt wg starych map albo zbliżony do okręgu wg opisów |
| Najstarszy zachowany nagrobek |
- |
| Istniejąca dokumentacja |
Karta cmentarza, oprac. M. Grabowska, 1992 |
| Zagrożenia |
śmieci |
| Stan zachowania |
ZLIKWIDOWANY, Typ I |
| Data zamknięcia, likwidacji |
1940, 1940 |
| Nagrobki |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Cenotafy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Cippusy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Grobowce |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Krzyże |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Obejścia |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Obeliski |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Mogiły obmurowane |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Mogiły ziemne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Płyty poziome |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Płyty pionowe |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Postumenty |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Przyścienne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| ŁĄCZNIE |
- |
| Elementy |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Brama |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Kościół |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Kaplica |
TAK |
1 |
? |
cegła |
dom przedpogrzebowy |
| Inne |
TAK |
1 |
1938 |
beton |
betonowy słupek uważany za nagrobek |
Historia
Pierwsze wzmianki o Żydach spotkamy w wizytacji kościelnej z 1766. Mowa w niej o 47 wyznawcach religii mojżeszowej zamieszkujących kolonię między Nowem, a Bochlinem. Prawdopodobnie chodziło o Bochlin Miejski. Potem trafiamy na nieścisłość albowiem wedle opracowań w 1840 r. włączono żydowską kolonię w granice miasta, a przecież teren Bochlina Miejskiego do dziś stanowi odrębne sołectwo oddalone od współczesnych granic Nowego o co najmniej 1,5 km. Mogło być ewentualnie tak, że mieszkańcy powstałego w 1780 Bochlina Miejskiego jako folwarku należącego do miasta Nowe stali się automatycznie obywatelami Nowego i w ten sposób Żydów wliczono do obywateli miejskich. Na pewno jednak to nie Bochlin Miejski był kolonią włączoną w granice miasta. Nie znamy zatem konkretnej daty osiedlenia się Żydów na terenie kolonii włączonej w 1840. Znalezione (ale niesprawdzone) statystyki podają ilość Żydów w 1812 - 48 osób, a w 1831 - 293. Zarazem stanowili wtedy największy odsetek w historii miasteczka, bo 12 % wszystkich mieszkańców. Ilościowo najwięcej Żydów było w 1868 - 470 osób. Odtąd trwał stał odpływ spowodowany emigracją do większych miast lub wyjazdami do Ameryki Północnej. W 1885 społeczność liczyła 270 osób.
Przyjmuje się, że gmina ukonstytuowała się w 1847 r. Wybudowano wtedy synagogę. Domyślamy się, że cmentarz założono wcześniej, co najmniej w latach 20. XIX aczkolwiek i tu nie znamy dokładnej daty.
Dzieje społeczności żydowskiej w Nowem w okresie międzywojennym został poznany stosunkowo lepiej. Zapoczątkowany został wyludnieniem korporacji. Pierwszy spis powszechny z 1921 zanotował zaledwie 31 Żydów w Nowem, podczas gdy ostatni pruski spis sprzed I wojny światowej podawał ich liczbę na 141 osób. Masowa emigracja była skutkiem powiązania Żydów w zaborze pruskim z niemieckim obszarem kulturowym. Przejawiało się to m. in. posyłaniem dzieci do niemieckich szkół powszechnych. Władze gminy zastanawiały się nad zamknięciem gminy wobec tak drastycznego ubytku członków jednak na ich miejsce przybyli Żydzi z pozostałych zaborów. Doszło do charakterystycznego dla ziem byłego zaboru pruskiego konfliktu pomiędzy starymi bardziej wyemancypowanymi członkami gminy, a nowymi bardziej ortodoksyjnie podchodzącymi do wiary i spraw obyczajowych. Przyjezdni zaczęli dominować. W 1931 r. w skład korporacji wchodziło 12 osób z byłego zaboru pruskiego, 60 z zaboru rosyjskiego i 2 z zaboru austriackiego. Spór z całą ostrością ujawnił się podczas wyborów do zarządu gminy w wymienionym roku. Miejscowi starali się nie dopuścić nowych do władzy, którzy odwoływali się do władz wojewódzkich. Uciekali się do donosów, że starzy sprzyjają umacnianiu się niemczyzny itp. Policja wszczęła dochodzenie jednak wszelkie pomówienia nie znalazły dowodów. Co ciekawe władze polskie prezentowały bardziej życzliwy stosunek do starych Żydów.
Gmina w Nowem skupiała wyłącznie Żydów z miasteczka. Pozostali w powiecie świeckim podlegali pod gminę w Świeciu. Do 1928 roku (weszły wtedy polskie prawa o statusie gmin żydowskich w województwie pomorskim i poznańskim) gminy działały na podstawie ustawy pruskiej z 1847. Natomiast w 1932 na mocy rozporządzenia nastąpił nowy podział administracyjny gmin żydowskich w pomorskim i poznańskim. Decyzja łączyła gminy w Nowem, Świeciu, Starogardzie i Gniewie w jedną. W praktyce nie doszło do realizacji tego zamierzenia gdyż w 1933 r. gminę żydowską w Starogardzie włączono do Tczewa i Skarszew. Świecie - Nowe - Gniew utworzyło drugi organizm. Pierwsze wybory do zarządu zreformowanej gminy przeprowadzono w 1933 r. Najwcześniejszy znany nam z dokumentów zarząd z 1931 r. był wybrany przez władze wojewódzkie z powodu wspomnianego konfliktu. Wówczas we władzach znaleźli się wyłącznie Żydzi pruscy: Baumann, Herrmann i Wertzuer. Po wyborach w 1933 z Nowego wybrano Izydora Herrmanna jako członka zarządu, Dawida Wajcfelda jako zastępcę członka zarządu i Samuela Meyera jako zastępcę członka zarządu. Kolejny zarząd ukonstytuował się w 1937 r. M. Blaufuks został zastępcą skarbnika a J. Wejcer zastępcą sekretarza. Kolejnych wyborów już nie przeprowadzono albowiem wyznaczono termin na 1940.
Przeważnie zajmowali się handlem. Albo prowadzili sklepy albo handlowali zbożem, końmi, żywnością. Nie było w Nowem inteligencji żydowskiej ani kamieniczników. Swoje sklepy w 1931 prowadzili: Baumann, Herrmann, Mayer, Wertzuer. Nowi przybysze zajmowali się przeważnie handlem domokrążnym
Gmina nadal posiadała własną synagogę i cmentarz choć majątek przekazano po reformie gminie świeckiej. Obok kirkutu stoi do dziś dom przedpogrzebowy. Z braku finansów nie było rabina ani innej osoby duchownej jak w Świeciu gdzie był kantor. Podobnie jak w przeszłości wyznawcy udawali się na spotkania z rabinem do Grudziądza. Był natomiast rzezak, Mojżesz Rottermann, ostatecznie zwolniony w 1938 z powodu przeznaczenia środków na kapitalny remont synagogi. Podczas remontu wierni spotkali się modlitwy w domach prywatnych. Wyremontowany gmach posłużył wyznawcom niecały rok.
W 1937 r. Nowe liczyło 84 Żydów. Przeważnie pisze się, że niewielka ilość Żydów nie powodowała bojkotów ani zorganizowanych wystąpień antysemickich. Nie jest to do końca prawda. Według Kuriera Bydgoskiego z 1938 pikiety Stronnictwa Narodowego zmusiły jednego z handlarzy żydowskich do opuszczenia Nowego. Nie wiadomo, czy była to bezpośrednia przyczyna aczkolwiek w tym samym roku notujemy jeszcze kilka informacji o wydźwięku antyżydowskim, a dotyczącym Nowego. Co ciekawe ani w 1939 ani we wcześniejszych latach nie było takich wiadomości.
Po wybuchu wojny ci, którzy nie uciekli zostali wymordowani w lasach obok Mniszka i Grupy. Synagoga została rozebrana na polecenie Niemców w 1940 albo 1942. To samo stało się z macewami. Według przekazów żyrandole z bożnicy oddali na prośbę ks. proboszcza Pruszaka do fary, a skruszony materiał pozyskany z rozbiórki wykorzystali do utwardzenia podłoża budowanego wówczas północnego odcinka drogi prowadzącej do Gdańska. Dziś na miejscu synagogi stoi dom jednorodzinny.
Ludzie
Spis naturalizowanych obywateli żydowskich z 1812:
Salomon Moses Altmann, Lewin Salomon Altmann, Jacob Salomon Altmann, Abraham Salomon Altmann, Abram Saul Altmann, Arnt Isaac Blumenthal, Isaac Arend Blumenthal, Salomon Arend Blumenthal, Bar Arend Blumenthal, David Arend Blumenthal, Wittwe Nathan Itzig Cosel, Gabriel Daniel Danielsson, Wittwe Samuel Philip Goldschmidt, Hirsch Samuel Goldschmidt, Michel Moses Graff, Witte Schoenke Marcus Salomon Grossmann, Seelig Marcus Grossmann, Salomon Hirsch Heimann, Hirsch Salomon Heimann, Casper Salomon Heimann, Jacob Salomon Heimann, Wittwe Rachel Jacob Herrmann, Hirsch Jacob Herrmann, Abraham Jacob Herrmann, Alexander Jacob Herrmann, David Jacob Herrmann, Hirsch Lachmann, Perez Lachmann, Abraham Lachmann, Wittwe Sara Isaac Hirsch Loewenthal, Hirsch Isaac Loewenthal, Neumann Isaac Loewenthal, Abraham Mendel Mendelsohn, Samuel Jacob Meyer, Perez Samuel Meyer, Jechiel Samuel Meyer, Bachr Samuel Meyer, Fabisch Abraham Neumann, Wittwe Sara Philip Neumann, Hirsch Philip Neumann, Paul Israel Puhlmann, Wittwe Scheyer Lewin Mirl Reichmann, Hirsch Lewin Robert, Lippmann Israel Urges, Jacob Lewin Weichbrodt
Spis wyborców gminy żydowskiej z 1933:
1.Samuel Meyer – kupiec
2.Izydor Herrmann – kupiec
3.Juliusz Wertzuer – kupiec
4.Hersz Terkeltaub – kupiec
5.Dawid Wajcfeld – domokrążca
6.Motel Berkin – kupiec
7.Leyosor Wajcfeld - domokrążca
8.Mendel Dajch – domokrążca
9.Hersz Widawski - kupiec
10.Markus Siebros – kupiec
11.Mojżesz Rottermann – rzezak
12.Motel Blankfus – kupiec
13.Wolf Gertter – domokrążca
14.Dawid Stopnicki – domokrążca
15.M. G. Szafier – kupiec
16.Simon Leszkiński – kupiec
